Инфляци гэж vнийн тєвшний ерєнхий єсєлтийг хэлнэ. Харин эдийн засгийн хэт хурдан єсєлт гэж юуг хэлэх вэ?
Энгийнээр хэлбэл эдийн засгийн бодит хvчин чадал нь бараа, vйлчилгээний эрэлтийн хурдыг гvйцэж чадахгvй байгааг хэлнэ.
Монгол Улс инфляцийн vе шатандаа явж байна уу? Эдийн засаг нь хэт хурдацтай єсєж байна уу? Дvгнэлт хийхээс ємнє гол шинж тэмдгийг авч vзье. Эдгээр гол шинж тэмдгvvдэд: (i) инцляцийн єсєлт, ялангуяа арилжааглагддаггvй зvйлс (ii) харилцах дансны алдагдал нэмэгдэж байгаа байдал; (iii) мєнгє болон хєрвєх эд хєрєнгийн єсєлт их байгаа, болон (iv) эдийн засаг дах хєгжлийн саад тотгорууд нэмэгдэж байгаа зэрэг орно. Эдгээр шинж тэмдгvvд Монгол улсад байна уу? Одоо шинжилж vзье.
Инфляци єсєж байна. 2007 оны 9 дvгээр сарын тєгсгєлд Хэрэглээний vнийн индекс (ХVИ)-ээр инфляцийн тєвшнийг хэмжиж vзэхэд ємнєх жилтэй харьцуулсан vзvvлэлт 13.1% (ЄЖХV), 2007 оны эхний vзvvлэлттэй харьцуулахад 12.2% буюу 2000 оноос хойш Монгол улсад инфляцийн хамгийн єндєр vзvvлэлттэй 9 дvгээр сар ажиглагдсан. 2007 оны 1 дvгээр сард инфляцийн тєвшин (ЄЖХV) 4.2 хувьтай байсан. 9 дvгээр сарын эцэст боловсролын салбар, хувийн болон улсын их дээд сургуулиудын сургалтын тєлбєр ЄЖХV-ээр 20-иос илvv хувиар єссєн байсан. Энэ хугацаанд эмнэлгийн vйлчилгээ (ор хоногийн тєлбєр) даруй 76 хувиар єссєн vзvvлэлттэй гарсан. 2007 оны 4 дvгээр сард усны тарифыг дунджаар 74 хувиар єсгєсєн. Тvvнчлэн хувийн хэвшлийн цалингийн жишиг болдог тєрийн албан хаагчдын цалинг нэмэгдvvлсэн нь эдийн засагт нийт цалинг нэмэгдvvлэх суурь нь болж єгсєн. Энэ нь хєдєлмєрийн хєлс, орлогыг ерєнхийд нь нэмэгдvvлсэн гэсэн vг юм.
Хэрэглээ єсєж байна. 2007 оны 9 дvгээр сард ЄЖХV олон жилийн дунджаар тооцсон vнийн єсєлтийн vзvvлэлт 70 хувьтай (13.1 хувийн vзvvлэлтээс 9 нь гэх мэт) байгааг хvнсний бvтээгдэхvvний vнийн єсєлтєєр тайлбарлаж болно. Ялангуяа дотооддоо vйлдвэрлэсэн мах, махан бvтээгдэхvvний vнэ 2007 оны 9 дvгээр сард ажиглагдсан инфляцийн тєвшний 3-аас илvv хувийг эзэлж байсан (махны vнэ 9 дvгээр сард ЄЖХV-ээр 21 хувиар єссєн байсан). Ємнєх жилvvдэд Монгол улсад гарч байсан нийлvvлэлт талын гэнэтийн цочирдол (зуд гэх мэт)-оос болон махны нийлvvлэлт буурч, эрэлт нэмэгдсэнээс махны vнэ єссєн байх магадлалтай. Бензин болон тээврийн зардал нэмэгдэж байгаа нь vнийн тєвшний ерєнхий єсєлтєд бас нєлєєлж байна. Ихэвчлэн ОХУ-аас импортлон оруулж ирж байгаа талх, овьёосны буудай 9 дvгээр сарын ЄЖХV-ийн 3.3 хувийг эзэлж байна. Хэнтий, Сэлэнгэ, Тєв аймаг гэх мэт хєдєє аж ахуйн бvсvvдэд ган болсон учраас vр тарианы vйлдвэрлэл 2007 оны намар буурч, нийлvvлэлтийг багасган, улмаар vнийн єсєлтєд нєлєєлсєн.
Энэхvv хэрэглээний єсєлт тогтворжих хандлагатай байна, vvнд (i) тєр нийгмийн шилжилт хєдєлгєєн, тєрийн албан хаагчдын цалинг нэмэгдvvлэх замаар засгийн газрын хэрэглээг нэмэгдvvлж байгаа; (ii) гадаадад ажиллаж байгаа монголчууд байнга эх орон руугаа мєнгє шилжvvлж байгаа; (iii) 2007 оны эхнээс НЄАТ-ыг 5 хувиар бууруулж, хvн амын орлогын албан татварыг ємнє мєрдєж байсан татварын хамгийн бага хэмжээ (10 хувь )-гээр болгож бууруулсан явдал нєлєєлсєн. Гэхдээ хэрэглээний vнийн инфляцийн тєвшин єндєр байх нь худалдан авах чадвар болон бодит хэрэглээг бууруулах хандлагатай байдаг.
Тєрийн албан хаагчдын цалинг нэмэгдvvлэх замаар Засгийн газар зарлагаа єсгєж, улмаар инфляцид нєлєєлж байгаа нь цэвэр тєрийн байгууллагуудын нийт эрэлтэд нєлєєлєх байдлыг хязгаарлагдмал болгож байна. 2006 онд Засгийн газрын тєсєв ашигтай гарч байсан хэдий ч 2007 онд цэвэр тєсвийн нийт зарлага хязгаарлагдмал байна. Засгийн газрын тєсвийн алдагдал ойролцоогоор 2 хувь байхаар тооцоолсон байна.
Мєнгєний нийлvvлэлтийг нэмэгдvvлэх. Энэ нь урт хугацааны турш инфляцийн сайн vзvvлэлт байдаг. Мєнгєний нийлvvлэлтийг юу бvрдvvлдэг вэ? Хоёр энгийн тодорхойлолт байна. Vvнд: 1-рт М1 буюу бага мєнгє, єєрєєр хэлбэл гvйлгээг хийж болох мєнгєн хєрєнгє (валют + 1 шєнийн хадгаламж), 2-рт М2 буюу нийт мєнгє, єєрєєр хэлбэл эргэлтэнд байгаа бэлэн мєнгє болон бvх хадгаламж орно. Гадаадын шууд хєрєнгє оруулалтын урсгал нэмэгдэж байгаа нь мєнгєний бэлэн байдлыг нэмэгдvvлж байгаа тєдийгvй гадаад валютын цэвэр нєєц єнгєрсєн 8 дугаар сард ЄЖХV-ээр даруй 2 дахин (+132 хувь) нэмэгдсэн нь эдийн засаг дахь мєнгєний хєрвєх чадвар нэмэгдэж, гадаадаас монгол ажилчид шилжvvлэг ихээр хийх болсонтой холбоотой: М2 2001 онд ДНБ-ний 26 хувийг эзэлж байсан бол 2006 оны эцэст ДНБ-ний 41 хувийг эзэлж байна. Энэ нь эдийн засаг дах мєнгєжvvлэлт нэмэгдсэнтэй тодорхой хэмжээгээр холбоотой. Бусад хєгжиж буй орнуудтай харьцуулбал Монгол улсын мєнгєжилтийн тєвшин бага юм. Тухайлбал 2006 онд бага орлоготой орнуудын М2-ын ДНБ-тай харьцах харьцаа дунджаар 52 хувьтай байсан.
Тиймээс Монгол улсын эдийн засагт инфляцийн гол шинж тэмдгvvд байсаар байна. Гэвч энэ нь тvр зуурынх уу эсвэл удаан хугацааны асуудал уу? Vvнийг сайн ойлгохын тулд бидэнд Монгол улс бизнесийн аль цикльд явна вэ? гэдгийг мэдэх хэрэгтэй. Дэлхийн бусад орнуудад юу болж байгаа болон хєрш орнууд бас юу хийж байна вэ гэдгийг мэдэх хэрэгтэй.
Монгол улсын бизнесийн цикль хурдан єсєлтийн vе шатанд явж байна.
Тодорхой хэмжээний бvтээгдэхvvнийг vйлдвэрлэн гаргадаг vйлдвэрлэл нь мєнгєн болон эд хєрєнгє, хvн хvч, технологи дээр vндэслэсэн байдаг. Vvнийг бvтээгдэхvvний гарцын хандлагын тєвшин гэж нэрлэдэг. Гэхдээ аль ч vед бvтээгдэхvvний гарц, хандлагын утгатай тэнцvv байх албагvй. Байгууллагууд хэрэв бvрэн хvчин чадлаараа эсвэл vр ашигтай ажиллаж чадахгvй тохиолдолд бvтээгдэхvvний гарц, хандлагын тєвшнєєс доогуур байна. Хэрэв байгууллагууд орлого єснє гэж мэдэрч чадвал тэд ажилчдаа илvv цагаар ажиллахыг ятгаж, машин тоног тєхєєрємжийг хvчин чадлаас нь илvvтэйгээр ажиллуулж чадна. Гэвч энэ байдал удаан vргэлжилж чадахгvй. Хэсэг хугацаанд хvчин зvйлс буюу vйлдвэрлэлийг эрчимтэй явуулбал бvтээгдэхvvний гарц хандлагаас илvv байна. Хандлагын эргэн тойронд байгаа бvтээгдэхvvний гарцын эдгээр хувьсал нь бизнесийн циклийг тодорхойлж байдаг. Бvтээгдэхvvний гарцын зєрvv буюу тєлєвлєгдсєн бvтээгдэхvvний гарц, одоогийн ДНБ-ний хоорондын зєрєє нь бас бизнесийн циклийн хэмжvvр болдог. Бvтээгдэхvvний гарцын зєрєє нь эерэг, их байвал ДНБ нь тєлєвлєгдсєн бvтээгдэхvvний гарцаас их хэмжээгээр илvv байдаг. Яагаад гэвэл машин, тоног тєхєєрємжийг илvv эрчимтэйгээр ашиглан, хvмvvсийг илvv ажиллуулсан ба нэмэлт эрэлт нь байгууллагуудыг илvv цагаа нэмэгдvvлж, єндєр цалин єгч, эсвэл машинуудыг бvрэн хvчин чадлаас нь илvv ажиллуулахыг шаарддаг. Тэгснээр байгууллагууд энэхvv нэмэгдэл зардлаа vнэ єсгєж шингээдэг. Ийм нєхцєлд инфляци єсєх хандлагатай байдаг. Дээрхи хvснэгтээс харвал Монгол улсад бvтээгдэхvvний гарцын зєрєє сvvлийн гурван жилд эерэг байсан байна.
Нийт эрэлтийн єсєлт нэмэгдэж, єсєлт нь хурдацтай байна. Хєрєнгє оруулалтын баримтаас харвал хєрєнгє оруулалт хурдацтай нэмэгдэж байна. Vvнд: (i) vйлдвэрлэлийн бvтээгдэхvvний єсєлт хvчтэй байна, vнэ тогтмол буюу 13.6 хувьтай, vйлдвэрлэл бараг 34 хувиар нэмэгдсэн (8 дугаар сард ЄЖХV); (ii) гадаадын шууд хєрєнгє оруулалт тогтворжиж байгаа; (iii) зээлийн хvvгийн хэмжээ буурч байгаа (дээр Зураг 5-ыг vзнэ vv) бєгєєд энэ нь дотоодын хувийн хэвшлийн хєрєнгє оруулалтад нєлєєлж байна; (iv) 2007 оны 1 дvгээр сараас эхлэн хvчин тєгєлдєр болсон, аж ахуйн нэгжийн орлогын 2 тєрлийн татварыг тус бvр 5 хувиар бууруулсан (татварын єндєр тєвшнийг 30 дахин нэмэгдvvлсэн босго тогтоосон) нь хувийн хэвшлийн хєрєнгє оруулалт, тэдний зарлагаа нєхєх байдлыг нэмэгдvvлэх юм; (v) эцэст нь тєсвийн хєрєнгє оруулалтын хєтєлбєр нь 2006 онд 7 хувьтай байсан ДНБ-ыг 2007 онд 13 хувьтай байлгахаар тєлєвлєгдсєн байна.
Нийтийн хэрэглээний зvйлс болон vндсэн vйлчилгээний тарифын зохицуулалт хийгдсэн нь Хэрэглээний vнийн индекс єсєхєд бас нєлєєлсєн. 9 дvгээр сарын эцэст боловсролын салбарт хувийн болон улсын их дээд сургуулиудын сургалтын тєлбєр 20-иос илvv хувиар єссєн vзvvлэлттэй байна. Мєн энэ хугацаанд эмнэлгийн vйлчилгээ (ор хоногийн мєнгє) 76 хувиар єсчээ. 2007 оны 4 дvгээр сард усны тарифиыг дунджаар 74 хувь болгож нэмэгдvvлсэн.
Гадаад хадгаламжийн урсгал Монгол улс руу орж ирж байгаа нь нийт эрэлт болон инфляцын дарамтыг нэмэгдvvлж байна. Харилцах данс нь 2-р улиралд алдагдалтай байгаа бєгєєд импорт нэмэгдсэнээр хєрєнгє оруулалт, хэрэглээ нэмэгдэх тєлєвтэй байна. Гадаад худалдааны тэнцэл нь экспорт багассаныг харуулж байна. Энэ нь алтны албан ёсны экспортын тонноор илэрхийлэгдэх хэмжээ (ЄЖХV-ээр -21 хувьтай байна), vнэ (ЄЖХV-ээр -17 хувьтай байна) буурсантай холбоотой. Импортын хэмжээ нэмэгдсэн нь гадаадын шууд хєрєнгє оруулалт нэмэгдсэнтэй холбоотой (2 дугаар улиралд 128 сая ам.доллар байгаа нь ЄЖХV-ээр +30 хувьтай байна). Импортын єсєлт нь дэд бvтцийн хєгжилд саад болж байгаа зvйл (ялангуяа тємєр замын тээвэр)-ийг сайжруулах талтай. Жишээлбэл: тємєр замаар орж ирж байгаа тээврийн эргэлт эрс нэмэгдсэн (8 дугаар сард ЄЖХV-ээр 19-тай байсан). 8 дугаар сард гадаад валютын цэвэр нєєц даруй 2 дахин нэмэгдэж (+132 хувь), улмаар эдийн засаг дахь мєнгєний эргэлтийг нэмэгдvvлсэн (Зураг).
Нийлvvлэлтийн тал дээр хєгжлийн саад болж байгаа зvйлс нэмэгдэж байна. Дотоодын зах зээлд, хэдийгээр жилийн цалин, орлогын мэдээ байхгvй байгаа ч дараахь мэдээллээс харахад эдийн засаг дахь хєдєлмєрийн хєлсний хэмжээ нэмэгдэхээр байна: хувийн секторын цалингийн жишиг болдог тєрийн байгууллагуудын цалин нэмэгдэж байгаа нь цаашид эдийн засаг дахь нийт цалинг нэмэгдvvлэх тєлєвтэй байна.
Тvvнчлэн байгаа vзvvлэлтvvдээс харвал ажиллах хvчний эрэлт нэмэгдэхээр байна: бvртгэлтэй ажилгvй байгаа хvмvvсийн тоо 3.5 хувиар буурч, vйлдвэрт ажиллагсдын тоо 2007 оны 8 дугаар сард (ЄЖХV) 7 хувиар єссєн байна. Барилгын салбарын vйлдвэрлэлийн зардал єссєн нь богино хугацаанд цементийн хомсдол vvссэнтэй холбоотой бєгєєд энэ нь 6 дугаар сараас хойш vнийг 70-аас дээш хувиар єсєхєд хvргэсэн. Энэхvv огцом єсєлт нь 3 хvчин зvйлээс шалтгаалсан. Vvнд: (i) БНХАУ экспортын цемент, ган палка-ны экспортын татварыг нэмэгдvvлэх шийдвэр саяхан гаргасан; (ii) богино хугацааны дотоодын vйлдвэрлэлийн хомсдол гарсан (энэ нь дотоодын цементийн vйлдвэрийг шинэчилснээс болсон), (iii) БНХАУ-ын хилээр дамжин єнгєрєх асуудлаас болон цементийн импорт саатсан . Олон улсын хvрээнд саяхан гадаадын томоохон хамтрагчдын валютын эсрэг валютын нэрлэсэн ханш суларсан нь импортын барааны зардал єсєхєд тодорхой vvрэг гvйцэтгэсэн (дээрхийг vзнэ vv). Хятадын Юанийн ханш чангарч байгаа нь Монголын vнийн єсєлтєд цаашид нєлєєлсєн хэвээр байх тєлєвтэй байна.
Хурдан єсєж байгаа бусад орнуудад юу болж байна вэ? БНХАУ-ыг авч vзье. Зээлийг багасгаж, хєрєнгє оруулалтыг бууруулж байна. Хятадын эрх баригчид дотоодын болон гадаадын банкуудыг жилийн эцэст тєлєгдєхєєр хvлээгдэж байгаа зээлийн хэмжээг 10 дугаар сарын 31-ны хэмжээнээс хэтрvvлэхгvй байхыг шаардсан. Яагаад? Энэ жилийн эхний 9 сарын турш ДНБ-ий єсєлт 11.5 хувьтай байсан ба хvнсний бvтээгдэхvvн болон бензиний vнэ нэмэгдсэнээр 10 дугаар сарын эцэст инфляцийн тєвшинг 6.5 хувьд хvргэсэн нь сvvлийн 10 жилд байхгvй єндєр vзvvлэлт байсан. Vл хєдлєх хєрєнгийн хєрєнгє оруулалт єнгєрсєн оны мєн vетэй харьцуулбал 27 хувиар их байсан ба М2-ын єсєлт єнгєрсєн онтой харьцуулахад 18.4 хувьтай байсан. БНЭУ-д гэхэд гадаадын шууд хєрєнгє оруулалтын хэмжээ нэмэгдсэнээр єнгєрсєн 1 дvгээр сараас хойш тус улсын валют 10 хувиар чангарахад нєлєєлсєн (9.5 хувьтай байна гэж тооцоолсон байсан) тєдийгvй мєнгєний нийлvvлтийг єнгєрсєн оны мєн vетэй харьцуулж vзэхэд 22 хувьд хvргэсэн нь Энэтхэгийн албаны хvмvvсийг анхаарлаа улам их хандуулахыг харуулж байгаа юм. Мєнгє болон хєрвєх хєрєнгийг цуглуулж авахын тулд Энэтхэгийн тєв банк нєєцийн харьцаа (Тєв банкинд хадгалуулах ёстой мєнгєний хэмжээ)-г нэмэгдvvлж, бонд гарган капиталын орж ирэх урсгалыг хянахын тулд хориглосон арга хэмжээнvvд авсан.
Нийлvvлэлтийн зарим дарамтууд дэлхийн хэмжээний хvнсний бvтээгдэхvvний vнийн єсєлтєєс vvдэлтэй бєгєєд сvvлийн 3 жилд био-тvлш гарган авах vр тарианы хэрэглээ огцом нэмэгдсэнээс болж хvнсний бvтээгдэхvvний vнэ 26 хувиар єссєн.
• Эрдэнэ шиш (40 хувиар єссєн), ногооны тос, тухайлбал дал модны тос (55 хувиар єссєн), сояа буурцагны тос (30 хувиар єссєн) гэх мэт био тvлшний бэлдмэл болох vр тарианы vнийн єсєлт хамгийн их байсан. Мєн эрдэнэ шиш, тосны ургамлуудтай адил ихээхэн талбай шаарддаг буудай (53 хувиар єссєн) vvнд орно.
• Хєгжиж буй орнуудад эрэлтийн огцом єсєлт, эрчим хvчний vнэ, бордооны vйлдвэрлэлийн зардал нэмэгдсэний улмаас бага арилжаалагддаг хvнсний бvтээгдэхvvн: мах, жимс, ногооны vнэ нэмэгдсэнээс дэлхийн хэмжээнд хvнсний бvтээгдэхvvний vнийн єсєлт бий болоход хvргэсэн.
Хэдийгээр дэлхийн хvнсний бvтээгдэхvvний vнийн нийт индекс сvvлийн гурван жилд 26 хувиар єссєн ч vр тариа, тосны ургамал, элсэн чихрийн vнэ улам ихээр нэмэгдсэн.
• Эрдэнэ шишийн vнэ ойролцоогоор 40 хувиар єссєн, зєвхєн АНУ-ын тvлшний этанолын vйлдвэрлэлийн хэмжээ 11-ээс 25 хувь болж єссєн (дэлхийн хэмжээнд 5-11 хувиар єссєн)
• Дал модны болон сояа тосыг био тvлшинд ашигладаг бєгєєд тэдгээрийн vнэ 55 ба 30 хувиар тус тус єссєн байна.
• Элсэн чихрийн vнэ 41 хувиар єссєн нь био тvлшний хэрэглээ нэмэгдсэн, мєн Бразил, Тайланд гэх мэт ихэнх vйлдвэрлэгч улс орнуудад ган гачиг тохиолдсонтой холбоотой.
• Ихэнх хvнсний бvтээгдэхvvний vнийн єсєлт био тvлшнинд ордог vр тарианы vнийн єсєлтєєс болсон ч vvнд буудайны vнийн єсєлт 53 хувиар нэмэгдсэн бас орно. Энэ нь буудайны оронд эрдэнэ шиш, тосны ургамлууд тариалах болсон, буудай экспортлодог томоохон улс орнуудад ган гачиг тохиолдсоны улмаас дэлхийн хэмжээнд буудайн нєєц багассантай холбоотой юм.
• Будаа нь био тvлшинд ордог хvнсний vр тарианы єсєлтийн нєлєєнд автаагvй ч будааны vнэ 36 хувиар єссєн vзvvлэлттэй байгаа нь Тайландын бахт, Тайландын засгийн газрын нєєцийн бодлого, болон Зvvн ємнєд Азийн импортын єсєлттэй холбоотой юм.
Эцсийн дvгнэлт, ажиглалтууд:
Дээрх ярьсан бvх зvйлийг нэгтгээд бид ямар дvгнэлтэд хvрч болох вэ?
Vvнээс нэг гол дvгнэлт хийж болох бєгєєд энэ нь ХVИ-ийн єсєлт болон инфляцийн мэдрэмж нь vнийн харьцангуй єєрчлєлттэй ихээхэн холбоотой байна. Хvнсний хэрэглээний єсєлт нь эрэлтийн гэнэтийн цочрооноос vvсдэг (vр тариаг био тvлшинд ашиглах) бол нийлvvлэлт нь Тосны хувьд мєн л эрэлт, нийлvvлэлтийн гэнэтийн цочроо (Иракийн дайн, дэлхийн хэмжээний єсєлт)-гоор хязгаарлагддаг. Vvнийг vнийн ерєнхий єсєлтєєс ялгаж ойлгох хэрэгтэй. Мєн тvvнчлэн арилжаалагддаггvй зvйл жишээлбэл эмнэлгийн vйлчилгээ, сургалтын тєлбєрийн єсєлт, болон бусад хураамжууд нь ихэвчлэн удирдлага захиргаатай холбоотой болохоос инфляцитай холбоогvй. Зvгээр ХVИ-ийг харах юм бол асуудлыг хэтрvvлж болох юм. Vнийн харьцангуй єсєлт нь хэмжиж байгаа ХVИ-д єсєж байгаа мэтээр гарах боловч харьцангуй хямд vнэтэй бараа руу шилжиж байгаа эрэлтийг сайн оруулж тооцоогvй байдаг.
Харилцах дансны алдагдал харьцангуй бага байдаг. Мєнгєний нийлvvлэлтийн єсєлт л ихэд анхаарч vзvvштэй. Тєсвийн бодлого агшаахаас илvv тэлэх (єдєєх) хандлагатай байгаа нь цагаа олсон бодлого биш бололтой, гэхдээ vvнийг єєрчлєхєд хэцvv. Жишээлбэл: татварын бодлогын арга хэмжээ гэх мэт.
Эрэлтийн дарамтыг хадгалахын тулд Засгийн газарт дараахь сонголтууд байна: (i) зарлагыг багасгах (тєсвийн хєрєнгє оруулалтын хєтєлбєрийн єргєтгєлийг багасгах); (ii) тєгрєгийг чангаруулснаар импортын инфляцийг удаашруулж, мєнгє болон хєрвєх эд хєрєнгийн нэмэгдлийг удаашруулах; (iii) нєєцийн их єндєр хэмжээний шаардлагыг бий болгох буюу нээлттэй зах зээлийн vйл ажиллагааг явуулах замаар мєнгєний орж ирэх урсгалын муу нєлєєг багасгахад (ингэснээр зээлийн хvv єсєж, хувийн хэвшлийн зарлага багасна) тусална. Хамгийн чухал нь Монгол улсад єнєєдєр эдийн засгийн єргєтгєлийг тогтвортой байдлаар хийж, хэрэгжvvлэх хэрэгтэй байна.
Read More......
