XaPXyH

Улсын хэмжээнд 2010 оны эхний 3 улирлын байдлаар идэвхтэй ажиллаж байгаа нийт аж ахуйн нэгжийн 48.2 хувь нь худалдааны салбарт үйл ажиллагаа явуулж, өмнөх оны мөн үеийнхээс 4809 аж ахуйн нэгжээр буюу 32.7 хувиар өсчээ. Худалдааны салбарын нийт аж ахуйн нэгжийн 10.0 гаруй хувь, борлуулалтын орлогын 90.0 гаруй хувийг жилийн 50 сая төгрөгөөс дээш борлуулалтын орлоготой аж ахуйн нэгж эзэлж байна.

Бөөний болон жижиглэн худалдааны салбарын нийт борлуулалт (оны үнээр) 2010 оны эхний 3 улирлын байдлаар 1465.8 тэрбум төг болж, өмнөх оны мөн үеийнхээс 642.8 тэрбум төг буюу 78.1 хувиар өсчээ. Энэхүү өсөлтөд нийт бараа, бүтээгдэхүүний импорт үнийн дүнгээр 51.5 хувь, үүний дотор авто, агаар, усан замын тээврийн хэрэгсэл, тэдгээрийн эд ангийнх 92.4 хувь, хими, химийн үйлдвэрийн бүтээгдэхүүнийх 78.1 хувь, машин, механик төхөөрөмж, цахилгаан хэрэгсэл, дуу хураагч, телевиз, тэдгээрийн сэлбэг, эд ангийнх 57.3 хувь, эрдэс бүтээгдэхүүнийх 41.1 хувиар тус тус өссөн нь голлон нөлөөллөө.

Өмнөх оны мөн үеийнхтэй харьцуулахад бөөний худалдааны борлуулалт 488.8 тэрбум төг буюу 96.7 хувиар, жижиглэн худалдааных 154.0 тэрбум төг буюу 48.5 хувиар өслөө (Зураг 1); (Хүснэгт 1). Бөөний болон жижиглэн худалдааны салбарын борлуулалтын 83.4 хувь нь Улаанбаатар хотод ногдож байна. Салбарын нийт борлуулалтын 67.8 хувийг бөөний, 32.2 хувийг жижиглэн худалдаа эзэлж байна. Худалдааны салбарын нийт борлуулалт өмнөх оны мөн үеийнхтэй харьцуулбал бүх аймаг, нийслэлд 8.8 хувиас 4.3 дахин өсчээ...

Жилийн 5 тэрбум төгрөгөөс дээш борлуулалтын орлоготой аж ахуйн нэгжийн худалдааны ашигтай талбай 2010 оны эхний 3 улирлын байдлаар дунджаар 2927.4 ам метр байгаа бол 100 сая төгрөгөөс бага орлоготой жижиг аж ахуйн нэгжийнх 60.8 ам метр байна. (Хүснэгт 2) Жилийн 5 тэрбум төгрөгөөс дээш борлуулалтын орлоготой худалдааны томоохон төвүүдэд нэг ам метр талбайд ногдох дундаж орлого 6.2 сая төгрөг байгаа бол харин 100 сая төгрөгөөс бага борлуулалтын орлоготой жижиг дэлгүүрийн хувьд энэ үзүүлэлт 357.5 мянган төгрөг байна (Хүснэгт 2). Худалдааны салбарын нийт аж ахуйн нэгжийн 1.8 хувь нь 8 хүртэл цаг, 91.1 хувь нь 8-10 цаг, 7.1 хувь нь 24 цагаар ажиллаж байна. Худалдааны салбарт 17.3 мянган хүн ажиллаж байгаа бөгөөд тэдгээрийн 61.0 хувь нь эмэгтэйчүүд байна.

Read More......

Нийгмийн даатгал:
Нийгмийн даатгалын сангийн орлого 2010 оны эхний 10 сард 453.6 тэрбум төг, зарлага 419.8 тэрбум төг болж, өмнөх оны мөн үеийнхээс орлого 32.7 тэрбум төг буюу 7.8 хувь, зарлага 11.4 тэрбум төг буюу 2.8 хувиар тус тус нэмэгдлээ.
Улсын нийгмийн даатгалын ерөнхий газрын мэдээгээр нийгмийн даатгалд 2010 оны эхний 10 сард 532.0 мян.хүн шимтгэл төлөгч, даатгуулагчаар бүртгэгдсэний 329.3 мянга буюу 61.9 хувь нь аж ахуйн нэгж, байгууллагаас, 202.7 мянга буюу 38.1 хувь нь төсөвт байгууллагаас шимтгэл төлсөн байна.
Нийгмийн даатгалын сангаас олгосон тэтгэврийн хэмжээ 2010 оны эхний 10 сард 285.4 тэрбум төг болж, үүний 73.2 хувийг өндөр насны, 12.9 хувийг хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн, 7.2 хувийг тэжээгчээ алдсаны, 6.7 хувийг цэргийн тэтгэвэр эзэлж байна (Зураг 1).

Нийгмийн халамж:
Энэ оны эхний 10 сард 176.5 мян.хүнд 41.3 тэрбум төгрөгийг нийгмийн халамжид зарцуулсан бөгөөд өмнөх оны мөн үеийнхээс нийгмийн халамжийн тэтгэвэр, тэтгэмж авагчдын тоо 1.1 сая хүн буюу 86.6 хувь, олгосон тэтгэвэр, тэтгэмжийн хэмжээ 53.7 тэрбум төг буюу 56.5 хувиар буурчээ. Энэ нь нийгмийн халамжийн тэтгэвэр, тэтгэмжийн талаарх хуульд 2010 оны 1-р сарын 1-нээс орсон өөрчлөлттэй холбоотой.
Өмнөх оны мөн үед улсын төсвөөс хүүхдийн мөнгөн тэтгэмж, шинэ төрсөн хүүхдийн мөнгөн тусламж, шинэ гэр бүлд олгосон мөнгөн тусламжаар 1.0 сая хүнд 42.6 тэрбум төг олгож байсныг энэ хуулийн өөрчлөлтөөр хүчингүй болгосон...
Нийгмийн халамжийн сангаас 2010 оны эхний 10 сард олгосон нийт тэтгэвэр, тэтгэмжийн 21.9 тэрбум төг буюу 53.0 хувийг халамжийн тэтгэвэрт, 12.7 тэрбум төг буюу 30.8 хувийг жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхчүүдийн, 3.2 тэрбум төг буюу 7.8 хувийг ахмад настныг асарч буй иргэдэд, 3.1 тэрбум төг буюу 7.4 хувийг хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнийг асарч буй иргэдэд, 432.4 сая төг буюу 1.0 хувийг бүтэн өнчин хүүхэд үрчилж өсгөсний тэтгэмжид тус тус зарцуулсан байна (Зураг 2).
Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр, тэтгэмжид хамрагдагчдын 48.3 хувь нь жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхчүүд, 31.6 хувь нь халамжийн тэтгэвэр авагчид, 9.6 хувь нь хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнийг асарч буй иргэд, 9.0 хувь нь ахмад настныг асарч буй иргэд, 1.5 хувь нь бүтэн өнчин хүүхэд үрчилж өсгөсөн иргэд байна (Зураг 3).
Нийгмийн халамжийн тэтгэвэрт 2010 оны эхний 10 сард 55.7 мян.хүн хамрагдсан нь өмнөх оны мөн үеийнхээс 12.2 мян.хүн буюу 18.0 хувиар буурч, олгосон тэтгэврийн хэмжээ 1.2 тэрбум төг буюу 5.8 хувиар нэмэгдсэн байна. Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ, хөнгөлөлтөд 332.5 мян.хүн хамрагдсаны 46.3 хувь нь нийгмийн халамжийн хөнгөлөлт, нөхцөлт мөнгөн тусламжид хамрагдсан иргэд, 40.9 хувь нь ахмад настнууд, 5.8 хувь нь хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, 4.9 хувь нь нийгмийн халамжийн үйлчилгээнд хамрагдсан иргэд, 2.1 хувь нь алдар цолтой ахмадууд байна. Энэ оны эхнээс Хүний хөгжил сангаас иргэн бүрт 120 мян.төг олгохоор шийдвэрлэсний дагуу эхний 10 сард 2.6 сая иргэнд 198.4 тэрбум төг олгожээ Read More......

Манай улс 2010 оны эхний 10 сарын байдлаар дэлхийн 127 оронтой худалдаа хийж, гадаад худалдааны нийт бараа эргэлт 4809.8 сая ам.долл, үүнээс экспорт 2275.9 сая ам.долл, импорт 2533.9 сая ам.долларт хүрчээ (Зураг 1). Нийт бараа эргэлт өмнөх оны мөн үеийнхээс 1617.8 сая ам.долл буюу 50.7 хувиар, үүний дотор экспортын хэмжээ 789.0 сая ам.долл буюу 53.1 хувиар, импортын хэмжээ 828.8 сая ам.долл буюу 48.6 хувиар тус тус өссөн байна.
Нийт бараа эргэлт 2010 оны 10 дугаар сард 553.5 сая ам.долл болж, 9 дүгээр сарынхаас 55.8 сая ам.долл буюу 11.2 хувиар, өмнөх оны мөн үеийнхээс 139.4 сая ам.долл буюу 33.7 хувиар тус тус өслөө. Өмнөх оны эхний 10 сард гадаад худалдааны нийт бараа эргэлтийн 46.8 хувь нь БНХАУ-д, 19.9 хувь нь ОХУ-д, үлдсэн 33.3 хувь нь бусад улсуудад ногдож байсан бол 2010 оны эхний 10 сарын нийт бараа эргэлтийн 55.7 хувь нь БНХАУ, 18.9 хувь нь ОХУ, 25.4 хувь нь бусад улсуудад ногдож байна. Өмнөх оны мөн үеийнхтэй харьцуулахад БНХАУ-тай хийсэн бараа эргэлтийн эзлэх хувь 8.9 пунктээр нэмэгдэж, ОХУ-тай хийсэн бараа эргэлтийн хувь 1.0 пунктээр, бусад улсуудынх 7.6 пунктээр тус тус буурлаа. 2010 оны 10 дугаар сард гадаад худалдааны нийт бараа
эргэлтийн 55.6 хувь нь БНХАУ-д,14.9 хувь нь ОХУ-д, үлдсэн 29.5 хувь нь бусад улсуудад ногдож байна. Өмнөх оны 10 дугаар сарынхтай харьцуулахад БНХАУ-тай хийсэн бараа эргэлтийн эзлэх хувь 9.6 пунктээр өсч, ОХУ-тай хийсэн бараа эргэлтийн хувь 9.2 пунктээр, бусад улсуудынх 0.4 пунктээр тус тус буурлаа.
Гадаад худалдааны тэнцэл 2010 оны эхний 10 сарын байдлаар 258.0 сая ам.долларын алдагдалтай гарч, өмнөх оны мөн үеийнхээс 39.8 сая ам.долл буюу 18.2 хувиар нэмэгдэж байна. Гадаад худалдааны тэнцэл өмнөх оны 10 дугаар сард 27.8 сая ам.долларын алдагдалтай байсан бол 2010 оны 10 дугаар сард 17.9 сая ам.долларын алдагдалтай гарч, өмнөх оны мөн үеийнхээс 9.9 сая ам.долл буюу 35.8 хувиар буурчээ...

Экспорт
Манай улсаас 2010 оны эхний 10 сарын байдлаар 64 оронд бараа экспортолсны 84.5 хувь нь БНХАУ-д, 5.2 хувь нь Канад улсад, 2.9 хувь нь ОХУ-д, 2.6 хувь нь Их Британи улсад, 1.2 хувь нь БНСУ-д, 1.1 хувь нь Итали улсад, 0.9 хувь нь ХБНГУ-д ногдож байгаа нь нийт экспортын үнийн дүнгийн 98.4 хувийг эзэлж байна (Зураг2). 2010 оны эхний 10 сард нийт экспортын 94.7 хувийг эрдэс бүтээгдэхүүн, нэхмэл болон нэхмэл бүтээгдэхүүн, үнэт ба хагас үнэт чулуу, үнэт металл, гоёлын зүйлс эзэлж байна (Зураг 3).
Экспортын дүнд өндөр хувийн жин эзэлж буй эрдэс бүтээгдэхүүний экспортыг өмнөх оны мөн үеийнхтэй харьцуулахад 888.1 сая ам.долл, нэхмэл болон нэхмэл бүтээгдэхүүнийх 15.8 сая ам.долл, мал, амьтад, тэдгээрээс гаралтай бүтээгдэхүүнийх 8.4 сая ам.долл, түүхий болон боловсруулсан арьс, шир, ангийн үс, тэдгээрээр хийсэн эдлэлийнх 6.0 сая ам.долл, авто, агаар, усан замын тээврийн хэрэгсэл, тэдгээрийн эд ангийнх 5.5 сая долл, үндсэн төмөрлөг, түүгээр хийсэн бүтээгдэхүүнийх 4.5 сая ам.доллараар тус тус өсч, харин үнэт ба хагас үнэт чулуу, металл, гоёлын зүйлсийнх 134.2 сая ам.долл, ургамлын гаралтай бүтээгдэхүүн болон машин, механик төхөөрөмж, цахилгаан хэрэгсэл, дуу хураагч, зурагт, тэдгээрийн сэлбэг, эд ангийнх тус бүр 3.6 сая ам.долл, хими, химийн үйлдвэрийн бүтээгдэхүүнийх 0.2 сая ам.доллараар тус тус буурчээ.
Нийт экспортод нүүрс 28.4 хувь, зэсийн баяжмал 27.9 хувь, төмрийн хүдэр 8.6 хувь, боловсруулаагүй буюу хагас боловсруулсан алт 6.8 хувь, боловсруулаагүй нефть 5.5 хувь, цайрын хүдэр, баяжмал 4.2 хувь, жоншны хүдэр, баяжмал 2.3 хувь, самнасан ноолуур 2.1 хувь, молибдений хүдэр, баяжмал 1.9 хувь, бусад бүтээгдэхүүн 12.3 хувийг тус тус эзэлж байна.
Өмнөх оны мөн үеийнхтэй харьцуулахад нийт экспортод боловсруулаагүй алтны эзлэх хувь 12.6 пункт, цайрын хүдэр, баяжмалынх 1.8 пункт, самнасан ноолуурынх 1.6 пункт, молибдений хүдэр, баяжмалынх 0.4 пунктээр тус тус буурсан бол харин нүүрсний эзлэх хувь 12.5 пункт, төмрийн хүдрийнх 4.7 пункт, зэсийн баяжмалынх 2.3 пункт, жоншны хүдэр, баяжмал 0.7 пункт, боловсруулаагүй нефть 0.1 пунктээр тус тус өсчээ.
Экспортын барааны 99.9 хувийг валютын төлбөртэй худалдаа, үлдсэн 0.1 хувийг бусад бараа эзэлж байна.

Импорт
Манай улс 2010 оны эхний 10 сард нийт 120 оронтой импортын худалдаа хийсний 33.2 хувийг ОХУ, 29.9 хувийг БНХАУ, 5.9 хувийг Япон, 5.8 хувийг БНСУ, 5.4 хувийг АНУ, 2.7 хувийг ХБНГУ, 1.8 хувийг Франц, 1.4 хувийг Сингапур улстай тус тус хийсэн нь нийт импортын 86.1 хувийг эзэлж байна (Зураг 5). Нийт импортод голлох улсуудын эзлэх хувийг өмнөх оны мөн үеийнхтэй харьцуулахад БНХАУ-ынх 4.8 пунктээр, Япон улсынх 1.2 пунктээр, Сингапурынх 0.2 пунктээр тус тус өсч, харин БНСУ-ынх 1.6 пунктээр, Францынх 1.5 пунктээр, ОХУ-ынх 1.4 пунктээр, ХБНГУ-ынх 0.5 пунктээр, АНУ-ынх 0.1 пунктээр тус тус буурсан байна.
Өмнөх оны мөн үеийнхтэй харьцуулахад импортын дүнд өндөр хувийн жин эзэлдэг авто, агаарын ба усан замын тээврийн хэрэгсэл, тэдгээрийн эд ангийн бүлгийн импорт 219.4 сая ам.долл, машин, механик төхөөрөмж, цахилгаан хэрэгсэл, дуу хураагч, зурагт, тэдгээрийн эд анги, сэлбэг 203.5 сая ам.долл, эрдэс бүтээгдэхүүний импорт 153.2 сая ам.долл, хими, химийн үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний импорт 70.3 сая ам.долл, хүнсний бэлэн бүтээгдэхүүнийх 48.6 сая ам.долл, хуванцар, каучук, түүгээр хийсэн эдлэлийнх 33.9 сая ам.долл, үндсэн төмөрлөг түүгээр хийсэн бүтээгдэхүүнийх 29.9 сая ам.долл, целлюлоз, цаас картон тэдгээрээр хийсэн зүйлийнх 12.1 сая ам.долл, мал, амьтад тэдгээрээс гаралтай бүтээгдэхүүнийх 8.7 сая ам.долл, нэхмэл болон нэхмэл бүтээгдэхүүнийх 4.9 сая ам.доллараар тус тус өсч, харин түүхий болон боловсруулсан арьс, шир, ангийн үс, тэдгээрээр хийсэн эдлэлийнх 1.4 сая ам.долл, ургамлын гаралтай бүтээгдэхүүнийх 1.1 сая ам.доллараар тус тус буурсан байна.
2010 оны эхний 10 сард нийт импортын 23.0 хувийг эрдэс бүтээгдэхүүн, 21.4 хувийг машин, механик төхөөрөмж, цахилгаан хэрэгсэл, дуу хураагч, зурагт, тэдгээрийн эд анги, сэлбэг, 18.3 хувийг авто, агаар, усан замын тээврийн хэрэгсэл, тэдгээрийн эд анги, 7.4 хувийг хүнсний бэлэн бүтээгдэхүүн, 6.6 хувийг хими, химийн үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн, 6.4 хувийг үндсэн төмөрлөг түүгээр хийсэн бүтээгдэхүүн, 3.1 хувийг ургамлын гаралтай бүтээгдэхүүн, үлдсэн 13.8 хувийг бусад бүлгийн бүтээгдэхүүн эзэлж байна (Зураг 6).
Өмнөх оны эхний 10 сарынхтай харьцуулахад суудлын автомашины импортын биет хэмжээ 10053 ш, үнийн дүн 59.0 сая ам.долл, автобензиний импортын үнийн дүн 12.8 сая ам.долл, цахилгаан эрчим хүчний импортын биет хэмжээ 89.1 сая квт.цаг, үнийн дүн 5.2 сая ам.доллараар тус тус өсч, харин автобензиний биет хэмжээ 30.6 мян.т, гурилын импортын биет хэмжээ 22.9 мян.т, үнийн дүн нь 10.6 сая ам.доллараар буурчээ (Зураг 7).
Гурилын импорт 2010 оны 10 дугаар сард 0.5 мян.т болж, өмнөх оны 10 дугаар сарынхаас 4.8 мян.т буюу 90.7 хувиар буурсан байна. Нефтийн бүтээгдэхүүний импорт 2010 оны эхний 10 сарын байдлаар 646.1 мян.т буюу 510.5 сая ам.долл болж, нийт импортын үнийн дүнгийн 20.1 хувийг эзэлж байгаагийн зэрэгцээ өмнөх оны мөн үеийнхтэй харьцуулахад 45.0 мян.т буюу 7.5 хувиар өссөн байна. Өмнөх оны мөн үеийнхтэй харьцуулахад цагаан будааны импортын биет хэмжээ 4.8 мян.т, үнийн дүн 6.1 сая ам.доллараар өсчээ. 2010 оны эхний 10 сард цагаан будааны импортын 56.9 хувийг Япон улсаас, 28.8 хувийг БНХАУ-аас, 7.6 хувийг ОХУ-аас импортолсон ба үүнээс Япон улсын эзлэх хувь 2010 оны эхний 9 сарынхаас 56.8 пунктээр өссөн байна.
Элсэн чихрийн импорт 2010 оны эхний 10 сард өмнөх оны мөн үеийнхээс 7.7 мян.т, үнийн дүн 5.5 сая ам.доллараар нэмэгджээ. Элсэн чихрийн 34.9 хувийг Тайланд улсаас, 19.0 хувийг Малайз улсаас, 18.9 хувийг БНСУ-аас импортолсон бол ургамлын тосны 93.3 хувийг ОХУ-аас импортолжээ. Гурилын импортын 84.7 хувийг ОХУ-аас, 13.4 хувийг Казахстан улсаас импортолсон бөгөөд үүнд ОХУ-ын импортолсон гурилын эзлэх хувь өмнөх оны мөн үеийнхээс 1.5 пунктээр буурч, харин Казахстан улсынх 1.6 пунктээр өсчээ.
Импортолсон барааны 91.7 хувийг валютын төлбөртэй худалдаа, 3.9 хувийг гадаадын хөрөнгө оруулалтын бараа, 3.7 хувийг тусламжийн бараа, 0.5 хувийг зээлийн хөрөнгөөр нийлүүлсэн бараа, 0.2 хувийг бараа солилцоо эзэлж байна. Read More......

УИХ-ын гишүүн Х.Тэмүүжинтэй ярилцлаа.
-Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуулийн төслийг хэлэлцээд эхэлчихлээ. Үүгээр яг ямар зохицуулалт хийж байгаа юм бэ?
-Үндсэн хуульд өөрчлөлт шаардлагатай болсон тухай бид сүүлийн хэдэн жил ярьсан. Гэвч үүнд чухам юуг нь өөрчлөх, өөрчлөхгүй, өөрчлөхийн тулд ямар шалгуурууд байх ёстой, хуулиа яаж өргөн барьж, яаж, ямар хугацаанд хэлэлцүүлэх гэдэг процедурыг нарийн зааж өгөх ёстой. Тэгэхгүй бол 2000 онд хийсэн өөрчлөлт шиг бараг хоёр цагийн дотор хэлэлцээд өөрчилчихөж болохгүй шүү дээ. Бид улстөрчдийг сайн хүн, сайн зүйл авчирна гэж харахаасаа илүү хэрэв муу хүн гараад ирвэл энэ систем өөрөө яаж аюулгүй, хамгаалагдсан байх вэ гэдгийг бодох ёстой.
-Гэвч одоо хэлэлцэж байгаа энэ Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах тухай журмыг хуульчилчих юм бол нөгөө 2000 онд нэг нам дангаараа хууль зөрчөөд хийчихсэн өөрчлөлтийг залруулж чадахгүй хэвээр нь үлдээчих магадлалтай гэсэн болгоомжлол бас сонсогдож байсан?
-Үгүй л дээ. Хуулийн төсөл анхнаасаа Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахын тулд баримтлах ёстой зарчмуудыг тусгасан. Гэхдээ хуулийн агуулгад бүхэлд нь өөрчлөлт оруулах биш, засч сайжруулахад чиглэсэн өөрчлөлтүүдийг хийхэд чиглэсэн журам. Үүний тулд тодорхой хязгаарлалтуудыг хийж өгсөн. Жишээ нь, Үндсэн хуульд байгаа засаглал хуваарилах зарчим, хүний эрхийг хангах заалтуудыг өөрчилж, хасч болохгүй, утга санааг нь өөрчилж болохгүй гэх мэтчилэн. Өчигдөр Лу.Гантөмөр гишүүн санал оруулж байна лээ. 2000 оны Үндсэн хуульд оруулсан өөрчлөлтөө эхлээд буцаая. Дараа нь Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуулийн дагуу өөрчлөлтүүдээ хийе, нэг цэгээс эхэлье гэж. Энэ нь ч зөв гэж үзээд бид 2000 онд Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт өөрчлөлтийг буцаах тухай хуулийн төсөл өргөн барихаар болсон.
-Засаг захиргааны нэгжийн хуваарийг шинэчлэх, сонгуулийн системээ өөрчлөх гээд олон зүйлд Үндсэн хуулийн өөрчлөлт шаардлагатай гэж үздэг. Өөрчлөх шаардлагатай гэдэг эдгээр асуудал дээр хоёр нам нэгдсэл байр суурьт хүрсэн юм уу?
-Үндсэн хуульд ямар нэг байдлаар өөрчлөлт оруулах ёстой юм байна гэдэг дээр хоёр нам санал нэгдсэн. Гэхдээ том хэмжээний өөрчлөлт биш. Сонгуулийн хуулийг пропорционалиар явуулахаар боллоо гэхэд Үндсэн хуультай зөрчилдөж байна гэж үзэж, Цэц шийдвэр гаргаад зогсоочих магадлал байна. Гэтэл парламентын засаглалтай оронд сонгуулийг пропорционалиар явуулахгүй бол парламент нь одоогийнх шиг ийм хариуцлага байхгүй дампуу болдог. Пропорциональ элемент оруулж ирэхийн нэг давуу тал нь сонгуулиас өмнө Засгийн газар зарлагддаг. Манай Ерөнхий сайд, Сангийн сайд, Хууль зүйн сайд энэ, бид ийм бодлого хэрэгжүүлнэ гээд бодлогоороо өрсөлддөг. Пропорциональ байхгүй учраас учраас манайд сайдууд зарлагддаггүй, сонгууль болсны дараа “Би их хандив өгсөн, би сайд болох ёстой” гээд сонгогчдын төсөөлөөгүй Засгийн газар гараад ирдэг. Пропорционалийн давуу тал нь сонгогчид “Эдний намын Засгийн газар нь энэ, ийм бодлого хэрэгжүүлэх юм байна” гэж, нам гэдэг хоосон нэрэнд биш, бодлого, хүнд нь өгөх бололцоотой.
-Гэхдээ нэг талаар эрсдэлтэй л юм байна. Н.Алтанхуяг Ерөнхий сайдтай, С.Баярцогт гэдэг Сангийн сайдтай Ардчилсан намын Засгийн газар бий болно гэхээр яг одоогийн нөхцөлд бол Ардчилсан намд эрсдэлтэй л харагдаж байна?
-Тийм учраас л намын хариуцлага байхгүй юу. Сонгогчдоосоо санал авахын тулд бодлого ямар байх, хүн нь хэн байх вэ гэдгийг шүүх хэрэгтэй болно. Энэ намын дарга учраас, энэ надад сайн учраас гэж кабинетаа дэвшүүлбэл ялагдана л гэсэн үг. Ялагдах нь чухал уу, ялах нь чухал уу? Нам ч гэсэн өөрөө шинэ шатанд гарна гэсэн үг л дээ. Одоо бол нам улс орны цогц бодлогын хэмжээнд харахаасаа илүүтэйгээр ттойрог дээр илүү нэр хүндтэй байна гээд нэр дэвшүүлдэг, тэгээд баахан шуудайд хийсэн үхрийн эвэр шиг нөхдүүд гараад ирдэг, дандаа хоорондоо хэрэлддэг, нэгдсэн бодлого гэж байхгүй. Бие биедээ зөв шаардлага тавьж чаддаггүй, хариуцлагагүй, шаардлага тавихаар “тэр, энэ фракци” гээд бие биеэ жийдэг. Тийм нэг хариуцлагагүй систем рүү манай сонгуулийн тогтолцоо чирээд байна. Гэхдээ 100 хувь пропорциональ руу шилжье гэж одоохондоо ярихгүй. Орон нутгийн төлөөлөл байх ёстой. Гэхдээ парламентын засаглалын систем маань улс орны хөгжлийг нэг бодлогоор удирдах ёстой учраас энэ бодлогыг чирж явах тэр хэсэг нь бас байх ёстой. Энэ хоёрын балансыг тэнцвэржүүлэхийн тулд Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах ёстой юм байна гэдэг дээр намууд үндсэндээ ойлголцолд хүрсэн.
-Хувь хүнтэй нь холбож хэлж байгаа юм биш л дээ. Н.Алтанхуяг сайн Ерөнхий сайд байхыг хэн мэдэх вэ, С.Баярцогтоос илүү Сангийн сайд жишээ нь хэн байхыг хэлж мэдэхгүй. Зүгээр нийгэмд бас нэг тийм сөрөг хандлага бий болчихоод байна, хамтарсан Засгийн газраас болоод. Үүнийг даван туулна гэдэг хэцүү байх?
-Даван туулах л ёстой. Тэгж байж намууд илүү хариуцлагатай, зохион байгуулалттай болно. Хамгийн гол нь бодлогоороо өрсөлддөг болно. Одоо бол намууд бодлогоороо өрсөлдөхгүй, хэн илүү хор найруулж, хэн илүү сонгогчид таалагдаж, хэн илүү жижиг тойргийг зөв тойглож чадаж байгаа нь улстөрч болж харагдаж байгаа. Хэнд илүү шинэчлэлийн бодлого байна, хэн илүү эрүүл саруул үзэл бодолтой байна гэдэг нь намд сонин биш байна. Үүнийг өөрчлөх нэг арга зам нь сонгуулийн системийг өөрчлөх. Магадгүй 2012 онд пропорциональ системийг ашиглах нь Х.Тэмүүжинд ашиггүй байж болно, Ардчилсан нам дотроос Х.Тэмүүжин шахагдаж ч болно. Гэхдээ энэ тогтолцоо улс оронд хэрэгтэй. Хамгийн чухал нь гуравдагч хүчин гарч ирнэ. Зөвхөн хоёр нам ингээд яваад байх биш, гуравдагч хүчний орон зай заавал гарч ирнэ. Хоёр гурваараа биш, намын бүлгийн хэмжээнд ч гарч ирж болно. Хэрвээ хоёр нам арчаагүй байх юм бол. Магадгүй пропорционалиар сонгууль явууллаа гэхэд 2012 оны сонгуульд Ардчилсан намд хохиролтой ч байж болно. Гэхдээ л үүнийг хийх ёстой.
-Ирэх долоо хоногт УИХ-аар Сонирхлын зөрчлийн тухай хуулийг хэлэлцэх ёстой, маш олон зүйл, заалттай, том хууль. Хуулийн гол үндсэн концепци нь юу юм бэ?
-Бид асуудлыг цогцоор нь харах ёстой. Манай Засгийн газар, УИХ бодлогыг хэтэрхий жижиглээд, мөчлөөд байна. Тэр жижиг хэсгүүд нь нэгдээд яг юу хийх юм бэ гэдэг нь харагддаггүй. Ийм байдлаасаа гарахгүй бол болохгүй нь. Хүнээр үлгэрлэвэл нэг нь хамар, нөгөө нь нүд, гурав дахь нь чихийг нь барьчихсан. Цагаар жишээлэхэд араа шүд, бүх юм нь зохицож байж тэр цаг ажиллана биз дээ. Гэтэл нэг нь аймаар гоё алтан араа барьчихсэн “энэ манайд таарна” гээд, нөгөө нь “энэ ёстой сайн зай, бидэнд хэрэгтэй” гээд, хүн бүр энд тэндээс авчирсан баахан юм нийлүүлээд цаг болж ажилладаггүй. Хэрэглэх гэж байгаа хүн нь хэдэн цаг болж байгааг хэлэх бололцоогүй. Энэ бодлогыг яаж өөрчлөх вэ гэдгийг л харж байна.
Би өөрөө хуулийн салбарын хүн. Хууль зүйн салбар яагаад асуудлаа цогцоор нь харж чадахгүй байна вэ гэхээр цагдаагийн байгууллага нь цагдаагийн хуулиа яриад байдаг.. Прокурорын байгууллага нь, шүүх нь нэг өөр зүйл яриад. Зангидаад том бодлогоо барих ёстой Хууль зүйн яам нь ажлаа өөр хүмүүсээр хийлгэчихээд, авчирсан юмыг нь эвцэлдүүлэх гээд өөрсдөө ч сайн ойлгохгүй.Тэгээд л хууль, шүүхийн байгууллагын нэр хүнд унаад байдаг. Авлигатай тэмцэх тухай олон жил ярилаа. Тэгсэн хэрнээ яаж тэмцэх вэ гэдэг цогц бодлого нь байхгүй. Ямар хуулиудад яаж өөрчлөлт оруулах, ямар механизмуудыг нь сайжруулж, чадваржуулах юм, нэгдсэн фронтоор авлига гэдэг зүйлийг яаж шахах юм гэдэг нэгдсэн бодлого нь хаана байна, хэнд нь ч байхгүй. Хурлын индэр дээрээс, ард түмний өмнө бүгд л “Авлига муухай, Монголд хээл хахууль цэцэглэж байна” гэж ярьдаг мөртлөө “Тэгээд үүнийгээ яах вэ” гэхээр хэнд нь ч санал байхгүй. Энэ байдлыг өөрчлөхийн тулд асуудлыг цогцоор нь харах хэрэгтэй байна. Нэгдүгээрт авлигыг бойжуулаад байгаа хөрс болсон сонирхлын зөрчил гэдэг юмыг тодорхойлох ёстой. Авлигын газрын зургийг гаргаж өгдөг сонирхлын зөрчлөө хуульчлаагүй учраас таамгаар “авлига тэнд байгаа, энд байгаа” гэж яриад хоосон яриад, бодитойгоор юу ч хийж чадахгүй байна.
-Нэрээ нуусан этгээд утсаар мэдээлэл өгөхийг хүлээгээд л үү?
-Тийм л байхгүй юу. Сонирхлын зөрчилтэй газар л авлига гардаг болохоос сонирхлын зөрчилгүй газар авлига гарахгүй. Авлига гэдэг чинь мөнгө. Авлига өгөх гэж байгаа компанийн эзэн ч бай, хэн ч бай тэр мөнгийг хөлсөө урсгаж олж байгаа. Түүнийгээ дуртай хүндээ өгнө гэж байхгүй. Өөрийнх нь сонирхлыг хэрэгжүүлж чадах сонирхлын зөрчилтэй хүнд л өгнө. Тиймээс авлигын хамгийн эхний үр нь сонирхлын зөрчил. Тиймээс төрийг яаж сонирхлын зөрчлөөс ангид байлгах вэ гэдгийг эхлээд шийдэх ёстой. Хоёрдугаарт сонирхлын зөрчил болоод авлигын зөрчлийн ялгаа заагийг гаргаж, тохирсон хариуцлагыг нь хүлээлгэх ёстой. Ялгаа заагийг нь гаргаагүйгээс ялаа алахын тулд лантуу барьж гүйгээд, эсвэл арслан алах гээд сонин барьж гүйгээд байгаа нь тодорхойгүй. Хариулт нь тодорхойгүй, хариуцлага нь өөрөө болхи, юу агнах гээд байгаа нь мэдэгддэггүй. Нөгөө “өвсөн тэжээлт”, “махан тэжээлт” гэдэг шиг том авлигачид руугаа сонин, жижиг авлигачид руугаа лантуу барьж дайраад байна.
-АТГ сүүлийн үед сумын сургуулийн багш, соёлын төвийн эрхлэгчийн авлигыг л илрүүлдэг болсон шүү дээ?
-Харин тийм учраас сонирхлын зөрчил, авлигын зөрчил хоёроо ялгамжтай тавьж, таарсан хариуцлагыг нь хуульчилж өгөх ёстой. Сонирхлын зөрчлийн тухай хуулийг гаргахаас гадна Авлигын эсрэг хуульд өөрчлөлт оруулах ёстой юм байна. Хуулийг бичих явцдаа харахад Авлигын эсрэг хуульд авлигын зөрчил огт бичигдээгүй, цөөн тооны сонирхлын зөрчил л бичсэн байгаа байхгүй юу. Албан үүргээ гүйцэтгэж байгаа албан хаагчид удирдлагаас нь дарамт шахалт үзүүлбэл яах вэ гэдэг тухай огт байхгүй. Авлигын хуулинд авлигын зөрчлийг нь тавьж өгөөд авлигын зөрчил, сонирхлын зөрчлийнхөө хүнд хэлбэрүүдийг Эрүүгийн хуулиндаа тавьж өгөх вэ гээд харахаар дахиад Эрүүгийн хуульд дахиад “үндэслэлгүй баяжих” гэдэг авлигын хамгийн том зөрчил байхгүй. Тиймээс Авлигын хууль, Сонирхлын зөрчлийн хууль, Эрүүгийн хуулинд ингэж хийх юм байна, цогц бодлого нь ийм байх юм байна, үүнийгээ дагаад хяналтууд нь энд байх юм гээд, үүнд парламент, засгийн газар яаж хяналтаа тавих, ямар үе шаттайгаар хэрэгжүүлэхийг нь нарийн гаргаж, нэлээн цогцоор нь харсан хуулийн төсөл болсон.
-Дагаад их олон хуульд өөрчлөлт орох юм байна?
-Тийм. Авлигын хуулийн өөрчлөлтөөс гадна Төрийн албаны хууль, Эрүүгийн хуулийн өөрчлөлтийг ч бас хамтад нь өргөн барьсан. Энэ хуулиуд агуулгаа зөв тээхийн тулд одоо хэрэглэж байгаа социалист нэр томьёо, буруу агуулгатай хуучин ойлголтуудыг ч солих ёстой. Түүний нэг нь төрийн алба. Нийтийн алба, нийтийн албан тушаал, нийтийн чиг үүргүүдийг төрийн алба гэдэг явцуу бөгөөд дундад зууны ойлголтоор нэрлээд явах шаардлага байна уу. Дахиад ойлголтуудаа шинэчлэх ёстой болж байна. Манайд төрийн дээд албан тушаалтан гэж нэрлэдэг шүү дээ, ардчилсан нийгэмд тийм юм байхгүй. Нийтийн албыг дотор нь эрх мэдэл хуваарилах зарчмаар парламентын, Засгийн газрын, шүүх эрх мэдлийн чиг үүргийг хэрэгжүүлдэг гэж хуваасан. Төрийн дээд, доод, дунд албан тушаалтан гэдэг ойлголт байхгүй болно. Энэ чиг үүргүүд нь бодлогоосоо шалтгаалаад хяналтуудыг нь зохицуулсан.
-Гэтэл энэ хуулийг хэрэгжүүлэх, хүлээж авах улс төрийн орчин манайд байна уу?
-Нийгмийн орчин бол байна. Шийдвэр гаргадаг хүмүүс л үүнийг ойлгохгүй байна. Засгийн газар манай төслийг буцаалаа гэдэг хариугаа өнгөрсөн долоо хоногт өгсөн байна лээ. Тэгэхээр дахиад маргаан үүсч байна. Хуулийн төсөл бичээд Засгийн газраас саналыг нь авахаар өгөөд гурван сар өнгөрч байна. Хуулиараа 14 хоногийн дотор саналаа өгөх ёстой. өгөөгүй бол “саналгүй” гэж үзээд хууль санаачлагч нь өөрөө УИХ-д өргөн барих ёстой. Энэ дагуу бид сар хагасын өмнө УИХ-д хуулийн төслөө өргөн барьчихсан. Гэтэл Засгийн газар хоёр сар хагасын дараа гэнэт ухаан орсон юм шиг авч хэлэлцээд, “Үүнийг чинь дэмжихгүй” гэж байгаа байхгүй юу. Засгийн газар хууль яаж хэлэлцэхийг УИХ-д заах гээд байгаа юм уу, өөрсдөө хуулиа мөрдөөгүй байж.
-Тэгвэл хуулийн төсөл цаашаа хэлэлцэгдэнэ гэсэн үг үү?
-Тийм. Хамгийн их сонирхлын зөрчилтэй, авлигад идэгдэх магадлалтай Засгийн газар өөрийнхөө эрх зүйн орчинг сайжруулах дургүй байна л гэсэн үг. Хоёрдугаарт, авлига, сонирхлын зөрчлийг хянах асуудал Засгийн газрын ажил гэхээсээ илүү УИХ, УИХ-ын хяналтын эрхийг хэрэгжүүлдэг АТГ-ын асуудал. Тиймээс хуулийг өргөн барих явцад Засгийн газраас заавал санал авах ч албагүй. Гэхдээ саналыг нь сонсохын тулд улс төрийн соёл гаргаад саналыг нь авья гэсэн. Харамсалтай нь, хуулийнхаа хугацаанд хариугаа өгсөнгүй.
-Хэлэлцүүлгийн хуваарьт яг орсон уу?
-Энэ долоо хоногт орно гэсэн. Д.Дэмбэрэл даргатай би өнгөрсөн долоо хоногт уулзсан. Төсвийн хууль хэлэлцэж дууссаны дараа шуурхай оруулах арга хэмжээ авна гэсэн. Авлигатай холбоотой хууль эрх зүйн орчныг тодорхой болгох, хариуцлагыг илүү нарийвчлах шаардлага байгаа гэдгийг хаа хаанаа ойлгож байгаа гэж бодож байна.
-Хуулийн төсөлд албан тушаалтан бүртгүүлсэн хөрөнгө орлогоо хаанаас ямар эх үүсвэрээр олсон бэ гэдгээ хэлж чадаагүй бол хөрөнгийг нь хураах заалт байсан?
-Үүнийг “үндэслэлгүйгээр хөрөнгөжих” гэж үзнэ. Энэ чинь авлига байж магадгүй гэж хардах үндэслэл биз дээ. Тэгээд тайлбарлаж чадахгүй байна гэдгийг прокурор нотлоод эрүүгийн хэрэг болоод явчихвал хураана. Тэр процессоос наана хөрөнгө хураах асуудал байхгүй. Шүүхийн процесс явж дууссаны дараа “Уучлаарай, та үүнийг тайлбарлаж чадахгүй байгаа учраас үндэслэлгүйгээр баяжсан гэж үзэж байна” гээд хөрөнгийг хураана, энэ үйлдийнх нь төлөө авлигын хэрэгт шалгана гэсэн үг. Энэ мөнгө хаанаас орж ирсэн бэ гэдгийг прокурор тогтооно. Тогтоож байгаа нөхцөл нь сонирхлын зөрчил болон авлигын хэлбэртэй байвал шоронд суухаас өөр аргагүй.
-Ерөнхийлөгч “Бүгдээрээ нэг гараанаас гарья, өмнөх бүх хөрөнгөө үнэн зөвөөр мэдүүлээд үүнээс хойш хяналттай явья” гэж хэлж байсан. Татварын өршөөлийн хууль ч мөн тэр л зарчмаар гарсан. Хууль эргэж үйлчлэхгүй гэдэг. Сонирхлын зөрчлийн хуулийг ч гэсэн ингэж хийхгүй бол өнөөдрийн нөхцөлд парламентын босго давж чадахгүй юм биш үү?
-Хууль угаасаа урагшаа үйлчилдэггүй. Эрүүгийн хуулийн зарчим тийм. Хүчин төгөлдөр болсноосоо хойш л үйлчилдэг. Хууль баталсны дараа хүмүүс орлогоо мэдүүлнэ, тэр орлогоос нь хойш тооцогдоод явна гэсэн үг. Хуулийн үйлчлэл тэгэхээр 2011 оны хоёрдугаар сард гарсан хөрөнгө орлогын болон сонирхлын зөрчлийн мэдүүлгээс хойш эхэлнэ гэсэн үг. Эргэж үйлчлэхгүй.
-Төрийн албан тушаалтнуудад маш олон хязгаарлалтыг хийж өгсөн байсан. Энэ талаар?
-Сонирхлын зөрчлийг бид цогцоор нь тэр болгон баримжаалж хардаггүй байсан. Жишээ нь, давхар ажил эрхлэлт гэдэг сонирхлын зөрчлийн хамгийн том хэлбэр. Төрийн албан хаагч ямар ажлыг давхар эрхэлж болох вэ, ямар ажлыг хориглох вэ. Төрийн албаны тухай хууль, УИХ-ын тухай хуульд тодорхой заалтууд байгаа. Хууль шүүхийн ажилтан эрдэм шинжилгээний болон багшлах ажлаас өөр ажил эрхэлж болохгүй гэх мэтчилэн. Энэ заалтууд бүгдээрээ Сонирхлын зөрчлийн тухай хуульд хумигдаж орж ирнэ. Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүн хэрвээ шүүгч бол давхар ажил хийхийг хориглоно. Одоо бол Цэцийн гишүүн өмгөөлөл хийж байна, гадаадын байгууллага төлөөлөөд явж байна, төрийн албан хаагч мөртлөө нутгийн зөвлөлийн дарга хийгээд явж байна. Ийм жишээ маш олон. Энэ зөрчлүүд шийдэгдэнэ. Төрийн албанаас авч байгаа цалингийнхаа талаас илүүг олдог аж ахуй нэгж эрхлээд ирэх юм бол сонирхлын зөрчил үүснэ. Аль ажлынхаа араас тэр хүн явах вэ. Тэгэхээр уучлаарай, та бизнесээ хийвэл төрд битгий ажил, төрд ажиллах юм бол бизнесээ орхи оо гэсэн шаардлага тавигдана. Тэгэхгүй бол бизнес хийдэг, бизнесээ хамгаалахын тулд төрд ажилладаг нөхцөл үүсчихлээ. Тэр байтугай төрийн албанаас чөлөөлөгдсөнийхөө дараа ямар ажил хийж болохгүй вэ гэдгийг ч нарийн зааж өгсөн. Сонирхлын зөрчил гэдэг зүйлийг бид тэр чигээр нь сул тавьчихсан учраас авлига газар авсан. Энэ хууль гарснаар төрийн албыг нийтийн алба болгож, Төрийн албаны хууль бүрэн шинэчлэгдэх ёстой. Төрийн албатай холбоотой маш олон зохицуулалтууд цогцоороо шинэчлэгдэнэ. Үүний дараа төрийн албаны зөвлөлийг ямар байгууллага болгох вэ гэдэг дараачийн шинэчлэл явна. Бүхэлдээ ардчиллын чанар, агуулгын шинэтгэлд нэг том давалгаа эхэлнэ. Одоо бол бид ардчиллыг хэлбэрийн хувьд бий болгочихсон шүү дээ.
-Энэ том хуулийг гэвч хэр удаан хийсэн юм бэ?
-Зөвхөн судалгааг нь хоёр жил хийсэн. МУИС, Судалгааны нээлттэй академи дээр. Манайд сонирхлын зөрчилтэй холбоотой асуудал дөрвөн жилийн өмнөөс яригдаж эхэлсэн. Н.Энхбаяр Ерөнхийлөгчий үед нэг хуулийн төсөл бичигдсэн. Энэ төсөл дээр Австралиас нэг зөвлөх ирж шүүмжлэл бичээд, өөрийн моделийг бас гаргаж ирсэн байдаг. Дараа нь Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгчийн үед бас ажлын хэсэг гарч ажилласан. Тэгээд их сургууль дээр болон өөр олон газрууд дээр хийгдсэн судалгаа, Дэлхийн банк, НҮБ дээр хийсэн судалгааг бүгдийг нь нэгтгээд нэлээн том, цогц хууль гаргах ёстой юм байна гэж үзээд хуулийн төслийг шинээр бичсэн.
-УИХ-ын гишүүдийн цалин одоо сая гаруй төгрөг болсон байх, сүүлийн нэмэгдлээр. Гэвч энэ бол хувийнхаа эрх ашгийг бүгдийг хойш тавиад төрийн, таны хэлснээр нийтийн албанд зүтгэх хэмжээний орлого мөн үү? Хууль гарсны дараа төрд хэн ажиллах вэ гэдэг асуулт гарч байна?
-Энэ хуулийн хамгийн гол зорилго л тэр шүү дээ. Сонирхолгүй, сэтгэлгүй, сонирхлын зөрчилтэй, нийтийн эрх ашгийг бодохоосоо илүү хувийнхаа, хэсэг бүлгийн эрх ашгийг хангах гэж явдаг хүмүүсийг төрөөс цэвэрлэх. Үнэхээр энэ хууль үйлчлээд, авлига, эрүүгийн хуулийн систем цогцоороо ажиллаад эхлэвэл төрд байгаа өөр ашиг сонирхолтой нөхдүүд шахагдаж эхэлнэ. Мэдээж хэрэг нөгөө талаас эсэргүүцэлтэй тулах нь ойлгомжтой. Эсэргүүцлээ зарим нь илэрхийлж эхлээд байгааг ч би мэдэрч байна. Гэхдээ үүнийг хийхгүйгээр уул уурхайн энэ их мөнгө Монгол Улсыг дампууруулна. Уул уурхайн их мөнгөн дээр тулгуурласан төрийн энэ их эрх мэдлийг тодорхой хэмжээнд хязгаарлаж, нийтийн эрх ашиг руу чиглүүлэхийн тулд энэ хууль юу юунаас илүү чухал. Бараг л ардчиллын амин сүнс болно.
-Хууль гарлаа, сонголтоо хийгээд яв гэвэл одоо байгаа төрийн албаныхнаас хэр олон нь үлдэх бол?
-Мэдэхгүй л дээ. Сонголтоо хийгээд тодорхой хэсэг нь явах байх. Дийлэнх нь үлдээд хуучнаараа үзнэ ээ гэх байх. Тэр нөхдийг нөгөө сонирхлын зөрчлийн мэдүүлэг, хөрөнгө орлогын мэдүүлэг, үүнд гарч байгаа өөрчлөлтийн хяналтаар барьж аваад цэвэрлээд эхэлнэ. Хууль гарсны дараа бид тавдугаар сард дахиад парламентын Нээлттэй сонсгол хийнэ. Энэ хуулийн шүүлтүүрт ороод шүүгдэж байгаа хүмүүсийг “жараахай”-наасаа эхлээд “тул” хүртэл нь таарсан хариуцлагыг нь хүлээлгэж эхэлнэ. Өнгөрсөн тавдугаар сарын Нээлттэй сонсголоор ямар ч хариуцлага тооцож чадаагүй шүү дээ. Улстөрчид нь хүртэл “энэ чинь жараахай л байна шүү дээ” гээд өнгөрсөн. “Жараахай”-гаа барьж чадахгүй авлигын механизмтай улс орон “тул”-ыг бол бүр барьж чадахгүй.
-Та хууль гарчихсан юм шиг ярьж байна. Яг үнэндээ энэ хууль гарах уу гэдэгт би лав эргэлзэж байна?
-Энэ хуулийг гаргахын төлөө УИХ ажиллах ёстой. Үүний төлөө зогсох УИХ-ын гишүүн 76-гийн бараг тал нь байгаа шүү. УИХ-ын 76 гишүүн бүгдээрээ тэр авлигын сүлжээнээс юм олж байгаа гэж бодож байна уу, үгүй. Өөрөө хүсэхгүй учраас тийшээ орохгүй нэг хэсэг байгаа, хүсээд ч тийшээ орж чадахгүй хэсэг бас байгаа. Тэд нь бас ууртай л байгаа шүү дээ. Дургүй л байгаа. Тийм учраас ний нуугүй хэлэхэд сонирхлын зөрчлийн энэ хуулийг батлахад магадгүй Засгийн газар, УИХ-ын хил хязгаар аягүй тод гарч ирнэ. УИХ-ын гишүүд мөнгөө Засгийн газрын туслалцаатайгаар л олно. Тэр сонирхлын зөрчлийн сувгууд дээр байгаа хүмүүсийг л барьж авахад зориулагдсан хууль учраас Засгийн газар болон тэдэнтэй хэлбээ холбоотой хэсэг нь эсэргүүцэж магадгүй. Үнэхээр Монгол Улсыг гэрэл гэгээтэй болгоё гэвэл тэд ч бас дэмжиж магадгүй, би найдаж байна. Гэхдээ нөгөө талд байгаа гишүүд бол нэлээд хурц бөгөөд тодорхой дэмжинэ. Тийм учраас хууль эхний хэлбэрээрээ биш юм гэхэд ямар нэг байдлаар батлагдана.
-Тэгвэл танд амжилт хүье. Магадгүй энэ хуулийг дэмжиж гаргасан хүмүүс ирэх сонгуульд сонгогчдын өмнө нүүр бардам зогсох бас нэг шалгуур болох нь?
-Улс төрийг цэвэр байлгая, хувийн эрх ашгаасаа илүү нийтийн эрх ашиг, улс орны хөгжлийн төлөө явья гэж бодож байгаа бол улстөрчдөд үүнийг дэмжих улс төрийн хүсэл эрмэлзэл зайлшгүй байх ёстой. Эсэргүүцэж байгаа хүн бол нөгөө аалзны торон дотор байна, өөрөө аалз нь, эсвэл тэр торноос хувь хүртэх гэж горьдож суугаа хэсэг л гэж харагдана. Улстөрчдийг аль нам бэ, парламентад хэр удаан суусан бэ гэж хуваахаас илүүтэйгээр авлигын эсрэг хэн зогсч байна, хэн авлигын талд зогсч байна гэдгийг харуулах том талбар л гэж би харж байна.

Б.СЭМҮҮН.
Read More......

УИХ-ын чуулганы пүрэв гаригийн нэгдсэн хуралдааныг 21.30 цаг хүртэл үргэлжлүүлснээр Монгол Улсын 2011 оны нэгдсэн төсвийг баталлаа. Баталсан төсөвт Монгол Улсын 2011 оны нэгдсэн төсвийн нийт орлогыг 3 их няад 304.6 тэрбум төгрөг, нэгдсэн төсвийн нийт зарлагыг 4 их наяд 84.1 тэрбум төгрөгөөр тооцлоо. Ингэснээр нэгдсэн төсвийн нийт алдагдал 779.5 тэрбум төгрөг болж, ДНБ-ийн 9.9 хувь болж, өргөн барьсан төсвийн төслөөс алдагдлын хэмжээ 1.3 хувиар нэмэгдсэн юм.

Жил бүрийн төсвийн орлогыг бүрдүүлэхэд гол цөм болж ирсэн зэсийн үнийг нэг тонн тутамд 8425 ам.доллараар тооцсон нь нэлээд өндөр үзүүлэлт болов. Ирэх жилд дэлхийн зах зээл дээр зэсийн үнэ дээрх хэмжээнээс буухгүй байвал монголчуудын хувьд идэх хоол, өмсөх хувцастай гэдэс цатгалан, мөр бүтэн байна. Хэрвээ дэлхийн зах зээл дээр зэсийн үнэ унавал, Засгийн газар, УИХ нэгдсэн төсвөө дахин тодотгохоос эхлүүлээд төсвийн орлогыг бүрдүүлэх өөр эх үүсвэрийн эрэлд мордох хэрэгтэй болно. Одоогийн төвшинд нэг тонн зэсийн үнэ зарим өдөр 8900 ам.долларт хүрч байна. Гэсэн ч унахгүй гэх газаргүй. Өнгөрсөн түүхийг эргэн харвал, хоёр жилийн өмнө шахам нэгэн үе Лондонгийн бирж дээр 9000 ам.долларт хүрэн, гялалзаж, бусад металлудын хажууд хамгийн үнэ цэнэтэй нэгжид тооцогдож байсан зэс энэхүү ноёрхолоо удаан хадгалж чадалгүй, 4200 ам.доллар руу бууж байв. Золоор өмнөд хөрш зэсийг маш их хэмжээгээр татан төвлөрүүлж байсны хүчинд Монгол Улс зэсийн үнийн уналтаас үүссэн хямралыг бага амссан билээ. Тиймээс ирэх жил дэлхийн зах зээл дээр зэсийн үнэ нэг тонн нь 8425 ам.доллараас буухгүй байх болтугай гэсэн ерөөлийг өргөж суух л үлдлээ.

Мөн төсвийн орлого бүрдүүлэхэд тодорхой хэмжээний дэмжлэг үзүүлдэг алтыг нэг унци тутамд нь 1350 ам.доллараар тооцсон бол боловсруулсан нүүрсийг 98.8 ам.доллар байхаар тусгажээ.

Түүнчлэн Оюутолгой ХХК-иас 163.2 тэрбум төгрөгийн татварын орлого орж ирнэ гэж урьдчилан тооцоолоод байгаа бол Өсөн нэмэгдэх нөөцийн төлбөрийн татвар ирэх оны нэгдүгээр сарын 1-нээс мөрдөгдөж эхэлснээр уулын баяжуулах “Эрдэнэт” үйлдвэр жилдээ улсын нэгдсэн төсөвт 207.7 тэрбум төгрөгийг төвлөрүүлэх үүргийг УИХ-аас авлаа. Мөн 2011 оны нэгдсэн төсөвт тусгаснаар татварын бус орлогоор 385.4 тэрбум төгрөг төсөвт төвлөрөх бол газрын тос олборлолтын орлогоос 69.8 тэрбум төгрөг, далайн тээврийн хураамжаас 300 орчим сая төгрөг, Монголбанк таван тэрбум төгрөгийг тус бүр төвлөрүүлэх болж байна.

Өмч хувьчлалын үндсэн чиглэлд тусгасны дагуу 2011 оны төвшинд төрийн өмчийн зарим обьектыг хувьд шилжүүлснээр 98.4 тэрбум төгрөг “босгохоор” тооцоолсон бол гадаадын тусламжийн орлогоос найман тэрбум төгрөг татан төвлөрүүлэхээр шийдвэрлэлээ.

Харин дээрх замаар татан төвлөрүүлсэн хөрөнгөөс 532.2 тэрбум төгрөгийг хөрөнгө оруулалт, төсөл хөтөлбөрт хэрэгжүүлэхээр тусгасан юм. Тухайлбал, энэхүү 532.2 тэрбум төгрөгийн 86.2 хувийг нь барилга байгуулам барих болон өргөтгөл шинэчлэл хийхэд зарцуулах бол 5.6 хувийн хөрөнгийг барилгын их засвар хийхэд үрэх ажээ. Мөн энэхүү хөрөнгөөс 8.2 хувийг нь тоног төхөөрөмж худалдан авахад зарцуулах юм.

Хоёр намын амлалтыг хэрэгжүүлэх хүрээнд 2011 оны нэгдүгээр сараас эхлэн иргэн бүрт сар тутамд 21 мянган төгрөг, жилд 252 мянган төгрөгийг олгохоор шийдвэрлэсэн. Энэ дагуу нийт дүнгээрээ энэ арга хэмжээнд зориулж Хүний хөгжил сангаас 702.5 тэрбум төгрөгийг иргэдийн гар дээр бэлэн хэлбэрээр “цацахаар” тусгасан бол төрийн өмчийн болон хувийн хэвшлийн их, дээд сургууль, коллежид суралцаж байгаа 160 мянган оюутны сургалтын төлбөрт тус бүр 500 мянган төгрөгийг олгоход сангаас 82.5 тэрбум төгрөг гаргана. Эдгээр нь нийт дүнгээрээ 805.2 тэрбум төгрөг болж байгаа юм. Ингэхдээ энэхүү мөнгийг Монгол Улсын Засгийн газар ирээдүйд олох орлогоосоо иргэд болоод оюутнуудад олгох болчихоод байгаа нь хамгийн шог үзэгдэл болоод буй. Учир нь Хүний хөгжил санд ирэх оны төвшинд 329.6 тэрбум төгрөг төвлөрөх нь тодорхой ч, үлдсэн нь ирээдүйд олох орлогоос гэсэн гоё нэртэй тодорхой бус гаргалгаатайгаар энэхүү Хүний хөгжлийн сангийн тухай хуулийг 2011 оны нэгдсэн төсөвтэй хамт баталлаа. Read More......

УИХ, Засгийн газрын гишүүд ээ!

Би энэ индрээс өнөөдөр төрийн түшээгээр сонгогдон ажиллаж байсан олон хүнийг төлөөлөн ярих ёстойгоо ойлгож байна. Зарим нь ч надад санал бодлоо хэлсэн. Энэ хүмүүст бахархал ч байна, бухимдал ч байна. Ард түмэн хариуцлагатай, бүтээлч, шударга ажиллахыг төр засгаасаа хүсэж байна. Би энд ард түмэн гэж ярих эрхтэй. Би ард түмнээ төлөөлөх үүрэгтэй. Би энэ индрээс зөвхөн баяр хүргэж алга ташуулах биш, бас ард түмнийхээ зовлон зүдгүүр, хүсэл зоригийг илэрхийлэх, шаардлага тавих, хариуцлага асуух, энэ ажлыг хэцүү ч байсан хийх үүрэгтэй. Улс төрийн хариуцлагатай, жинтэй хоёр нам олонхи цөөнхөөр нь хариуцлагыг нь хуваасан ард түмний сонголтын дээгүүр алхаж Засгийн газарт хамтран орсон. Ийм хамтрал муу уршигтай, бас сайн үр дагавартай болохыг нийтээрээ чамгүй ярилцсан. Хамтарсан Засгийн ч, Их Хурлын ч ажил эрчтэй, найдлага төрүүлж байсан үе бий. Тодорхой санал, санаачлагууд ажил хэрэг болсон. Стандарт бусаар хоёр нам засагт хамтарснаа сул тал гэж үзвэл түүнийгээ нөхөж, давуу тал гэж үзвэл түүнийгээ баталж ажиллах ажиллагаа улам бүр үгүйлэгдэж байна. Засгийн газарт зовлон болдог хөрөнгө мөнгө их шаардахгүй, тэгсэн атлаа төр засагтаа итгэх ард иргэдийн итгэлийг нэмэх ажлууд бидний өмнө багагүй хуримтлагджээ. Стандарт бус засагтай нөхцөлд шийдэмгий бус, нялцгай байдал давамгайлбал ёс бус тогтолцоо руу хальтрах эрсдэл байнга байгааг бид анхаарах л ёстой. Би энэ үгийг хэлэхийн тулд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсоноосоо хойш нийтэд хандаж хэлсэн үгнүүдээ эргэж харлаа. УИХ, Засгийн газрын энэ бүрэлдэхүүнд итгэж хамтарч ажиллахыг хүссэн санал санаачлага цөөнгүй байна. Би төрийн тэргүүн гэдгээр түрий барьж төр, засгийн бүх ажилд хутгалдахыг хүсээгүй. Тийм шаардлага ч надад байхгүй. Мундаг ажил хийсэн болох гэж хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн нүүрийг өдөр бүр хаасан зарлалын самбар шиг байхыг бас бодоогүй. Харин би ард түмнийхээ захиж сонгосны дагуу тодорхой асуудалд анхаарлаа хандуулж ажиллахыг хичээж байгаа. Улс үндэсний маань аюулгүй байдал, ард иргэдийн маань нийтлэг эрх ашиг хангагдах явдал бол миний анхаарлын төвд байгаа. Өнгөрсөн хаврын чуулганд би улс орны аюулгүй байдалтай холбоотой асуудлаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл хийсэн. Уг мэдээлэлд УИХ-ын гишүүдийн дийлэнх олонхи нь өндөр ач холбогдол өгч санал бодлоо хуваалцаж идэвхтэй оролцсонд би маш их баярлаж байгаа. Дараа нь УИХ-ын хуралдаанаар эрхэм гишүүд Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалыг богино хугацаанд туйлын ажил хэрэгчээр хэлэлцэж баталсан. Энэ нь улс үндэснийхээ аюулгүй байдал, ард иргэдийнхээ нийтлэг эрх ашгийг сахин хамгаалахад манай парламентын оруулж байгаа түүхэн хувь нэмэр юм. Цаашид уг үзэл баримтлалын хэрэгжилтийг хангаж, үндсэн зарчмуудыг нь ажил хэрэг болгоход төрийн бүх шатны байгууллага, албан тушаалтны бүтээлч, санаачлагатай үйл ажиллагаа их хэрэгтэй. Аливаа улс үндэсний аюулгүй байдал, хар хайрцагны бодлого бол тухайн ард түмний хэлбэрэлтгүй хэрэгждэг амин чухал эрх ашиг, хэн ч зөрөх ёсгүй зарчим. Улс үндэстэн, төрийн тогтолцоо гаднаасаа эзлэгдэж биш харин дотроосоо авлига, хүнд суртал, ёс бус үйл ажиллагаанд идэгдэж уруудан доройтсон сургамж түүхэнд олонтаа гарсан тухай би нэг бус удаа сануулж байсан. Авлига хүнд суртлын тухай заримдаа зохион байгуулалттайгаар, хүчээр ерөнхий яриа өрнөдөг ч бодит алхам хийгдэхгүй байна. Харин авлигач түшмэд, авлигалын сүлжээг хамгаалсан эсэргүүцэл системтэй, зохион байгуулалттай, бүр улайрсан, амь тэмцсэн мэт хэлбэрт шилжиж байгаа нь түгшүүр төрүүлэх боллоо. Үүнийг ч газар бүрийн авлигач, хариуцлагагүй этгээдүүд овжин ашиглаж байна. Авлига, албан тушаалын хэргийг шинээр авч үзэж шийдвэрлэх тухай эрүүгийн хуулинд өөрчлөлт оруулах миний санал УИХ-д ирээд бараг бүтэн жил болох гэж байна. Шүүх эрх мэдлийн хүрээнд шинэчлэлийг эхлүүлэх талаар оруулсан санал маань 2 дахь чуулганаа дамжин таг чиг дарагдсаар байна. Шүүх эрх мэдлийн байгууллагыг үлдэгдлээр санхүүжүүлдэг уламжлалд цэг тавих ёстой. Одоо УИХ-д өргөн барихад бэлэн болсон хэд хэдэн хуулийн төсөл байна. Түүний дотор Засгийн газар хагас жил шахам хойшлуулсан оюутны цалин тэтгэмжтэй холбоотой хууль ч бий. Их Хурал, Засгийн газартайгаа хамтарч ажиллах гэсэн сэтгэл зүтгэлийнхээ хариуд эсэргүүцлийн илгээмж аваад байх нь надад таатай биш. Хамтарч ажиллах гэдэг хуйвалдаж ажиллахын нэр биш. Бидний хамтын ажиллагаа шударга ёс, хууль ёсны нийтлэг зарчимд суурилах ёстой. Би та нарын зарим нь ямар асуудал дээр хамтрах дуртайг, бас ямар асуудалд шилээ татамхайг сайн мэднэ. Миний ямар алхам, үйл ажиллагаанаас болгоомжилдог, эс болгоомжилдогийг ч мэднэ. Зарчим бол зарчмаараа, ажил бол ажлаараа явсан нь аль аль талдаа өлзийтэй байдаг. Би аль болох хуулийн болон тогтолцооны өөрчлөлтөөр асуудлыг шийдэхийг эрмэлзэж байгаа. Нийгэмд урт удаан амьдрах шударга ёсны зарчим, хуулийн хэлбэрэлтгүй хэрэгжилтийг хангахыг зорьсон миний санал санаачлагыг энэ Их Хурал, Засгийн газар дэмжээсэй гэж би чин сэтгэлээсээ хүсэж байна. Энэ бол одоо миний хувийн биш, Монголын ард түмний хууль ёсны сонголтоороо бататган нотолсон нийтлэг хүсэл эрмэлзлэл юм шүү. Бид бүгдээрээ энэ л дээд эрх ашигт дуулгавартай үйлчлэх ёстой. - Хууль, шударга ёсыг сэргээн сахиулах нь бидний амьдралд ус агаар мэт хэрэгтэй байна гэсэн ард түмнийхээ захиасыг өглөө бүр Ерөнхийлөгчөөсөө эхлээд төрийн бүх албан хаагчид санаж босдог, түүнийг бас биелүүлэхийг хичээдэг байх ёстой. Би үүнийг л хүсэж байна.

Хурлын дарга, эрхэм гишүүд ээ!

Ерөнхийлөгчийн хувьд Их Хурлын, Засгийн газрын энэ бүрэлдэхүүнтэй ажиллаж болно гэсэн миний итгэл бүрэн унтраагүй. Иймээс би тодорхой санал санаачлага дэвшүүлж, хүндрэлтэй асуудлуудын шийдлийг хамтдаа олохыг хичээж байна. Ингэхийн тулд би та бүхний өмнө явж гал барихад ч бэлэн. Төрийн албыг шинэ цагийн шаардлагад нийцүүлж, төрийн албаны хуучин тогтолцоог өөрчлөх тухай би өнгөрсөн хаврын халуун өдрүүдэд эхэлсэн чуулганы нээлтэд хэлсэн. Энэ чиглэлд дэвшил гарсангүй. Энэ асуудлаар өргөтгөсөн ажлын хэсэг гаргаж ажиллуулах бодолтой байгаагаа хэлье. Улс төрийн намын, сонгуулийн хууль, сонгуулийн амлалтын тухай бид бас ярьцгаасан. Би тодорхой санал дэвшүүлсэн. Мөнгөний амлалтыг хэрэгжүүлэх зарим ажил явж байна. Гэхдээ зарчмын олон асуудлыг шийдэх хугацаа улам богиноссоор байна. Иргэдэд, орон нутагт эрх мэдэл шилжүүлэхтэй холбогдсон ажил өргөн далайц авч чадахгүй байна. УИХ, Засгийн газар эрх мэдлийг төвлөрүүлж биш шилжүүлж асуудал шийдэх хэрэгтэй. Тэгвэл өнөөгийн маш олон асуудал гольдролдоо орж төв Засгийн газрын ачаа, түүнийг дагасан олон завхрал арилна. Монгол оронд улс төр, эдийн засгийн эрх хаана байгааг бид гаднаас биш Их Хурал, Засгийн газрын тогоон дотроос хайх хэрэгтэй. Манжийн үед Бээжинд, коммунизмын үед Москвад байсан Монголын ард түмний эрх мэдэл үндэсний эрх чөлөө, ардчилсан хувьсгалын ачаар Улаанбаатарт ирсэн боловч манай Улсын Их Хурал, Засгийн газрын халаасанд гацчихаад байна. Ард түмний төр юм бол ард түмэндээ эдлэх эрхийг нь өгөөч гэж би та бүхнээс дахин гуйя. Хуулиар булаасан эрхийг чинь хуулиар буцааж өгнө гэсэн үгийг манай иргэд, орон нутгийнхан дахиад хэдэн чуулган дамжиж сонсох ёстой юм бэ! Дахиад хэдэн жил тэд эрхээ ирэхийг харж шилний цаанаас чихэр долоох юм бэ! Хүмүүс гол юмаа төрөөсөө аваагүйгээ мэдээд байна. Тэгээд л бухимдаад байгаа юм. Тэр нь тэдний үндсэн эрх, эрх чөлөө. Эрх чөлөөгөө бүрэн эдэлж байж аливаа хүн үүрэг хариуцлагаа үүрэх соёлд суралцдаг. Үнэндээ тэд бол төрөөсөө илүү юм нэхээд байгаа юм биш. Зүгээр л эрхээ нэхээд байна. Эдийн засаг улс төрийн эрх нь иргэддээ очвол тэд эдийн засаг, улс төрийн асуудлаа өөрсдөө шийдээд л явна. Төрөөс юм горьдохгүй. Хүн эдэлдэггүй хүний эрх байж болохгүй. Иргэн оролцдоггүй иргэний нийгэм байж болохгүй. Ийм ойлгомжтой юмыг шийдэж чадахгүй төр л иргэдийнхээ үзэн ядалтын бай болдог. Ашигт малтмалын хайгуулын тусгай зөвшөөрөлтэй холбоотой хуулийн заалтыг түдгэлзүүлэх миний саналыг УИХ-аас дэмжсэн. Харин Засгийн газраас энэ талын харилцааг орчин цагийн шаардлагад нийцүүлж шийдвэрлүүлэх саналаа бас л гаргаагүй байна. Шаардлагатай бол би ажлын хэсэг гаргаж, санал боловсруулахад бэлэн байна. Ашигт малтмалын хайгуул ашиглалттай холбоотой санаа зовоосон асуудлууд гарсаар байна. Энд дахиад орон нутаг, иргэний эрхийн асуудал хөндөгдөж байна. Өнөөдөр Монгол Улсын иргэн, иргэд байгаа суугаа газрынх нь гол, ус ширгэсэн байхад шүүхэд хандаж хохирлоо төлүүлэх эрхгүй байна. Мөнгөний хойноос улайрагчдын балмад үйл ажиллагаанаас болоод "Хүн малгүй бидний ундаалдаг гол ус ширгэлээ, бохирдлоо" гээд иргэд гомдол гаргаад явахаар хуулийнхан, эрх мэдэлтнүүд өөдөөс нь "Тэр ус гол чинь үнэгүй юм байна. Танайд хохирол учирсан гэх үндэсгүй байна" гэж хэлсэн тохиолдол ч бий. Үнэ цэнэтэй хүний эрх эзэндээ очоогүй учраас, үнэ цэнэтэй баялагтаа үнэ тогтоох эрхээ манай иргэд эдэлдэггүй учраас манай орны үнэ цэнэтэй бүхэн үнэ цэнэгүй байна. Үнэ цэнэтэй баялгаа үнэлэх эрхийг орон нутагт, иргэддээ өгье. Билчээрээ үнэлэг, гол усаа үнэлэг. Говьд худгуудаа үнэлэг, баян бүрд, заг, бударганаа үнэлэг. Хангай нутгийнхан халзан хүн шиг болсон монголын толгойд байгаа хэдэн модоо үнэлэг, ан амьтнаа ч үнэлэг. Баялаг гэж үзсэн бүхнээ үнэлэг. Ийм эрхийг нь иргэддээ өг л дөө. Энэ эрхээ эдлээд орон нутагтаа эрх ашгаа хамгаалж, хууль шударга ёсыг сахиулж тэд хүн шиг, эзэн нь шиг амьдарцгааг. Эрх нь зэвсэг болоогүй иргэд тэмцлийн өөр хэлбэр хайж хэрэгт орчих гээд байна. Бид чинь иргэн бүрээ боломжит гэмт хэрэгтэн гэж хардаг биш, иргэн бүрээ улс үндэснийхээ гол баялаг гэж хардаг нийгэм байгуулж байгаа төр засаг шүү дээ. Дээрхи зарчмаар иргэд нь эрхээ эдэлж үүргээ хэрэгжүүлэх ёстой. Манай хууль шүүхийн байгууллага ч иргэдийнхээ хууль ёсны эрх ашгийг хатуу манах ёстой. Ингэж Монгол Улсад хууль шүүхийн байгууллага иргэншиж, иргэндээ үйлчилдэг нийгэм төлөвшиж, төр тойрсон хэл ам, авлига хүнд суртал арилна. Би саяхан Төв аймгийн Баянчандмань суманд манай иргэд сайн дураараа хэлэлцэж ярилцаад, нэгдэж нийлээд өөрсдийнхөө өмнө тулгамдаж буй олон асуудлаа шийдвэрлэж байгааг харлаа. Тэтгэврийн ахмадууд, санаачлагатай иргэд хоорондоо 100, 200 төгрөг нийлүүлээд нэгэндээ туслаж ногоо тариад, хадлан тэжээл бэлдээд, хашаа гудамжаа тохижуулаад, мод тарьчихсан, сүүдрэвч барьчихсан, усан оргилуур хийчихсэн байж байна. Гудамжиндаа зүлэг ногоотой, хүүхдийн тоглоомын талбайтай болчихож. Ийм санаачлага олон аймаг, хот суурин, сумдад өрнөж байна. Би бүр эдгээр иргэд, "Хуримтлалын бүлэг"-ийн үйл ажиллагааг дэмжиж орон даяар өрнүүлэх тухай зарлиг гаргасан. Тэдний хийж байгаа ажил, гаргаж байгаа санаачлага, бие биенээ дэмжиж байгаа дэмжлэг бол сонгуулийн үеэр нэр дэвшигчид уралдаж хийдэг кампанит тохижилтоос хүмүүст хамаагүй өгөөжтэй үлдэцтэй байна. Учир нь тэд өөрсдөө өөрсдийнхөө гараар санаачлагаар юм бүтээж байна. Ажил хийж байна. Тэнд хаягдалгүй бие засах газраас авахуулаад утаагүй түлш хүртэл хийж хэрэглэж байгаагаа харуулж байна. Энэ бол эрх чөлөөт нийгэмд эрх чөлөөт иргэд нэгдэж гайхамшиг бүтээж болдгийн нэг л жишээ. Суурин иргэншилд байдаг хоршиж ажиллах соёлоос манай иргэд жаахан хөндий нь үнэн. Нэгэнт олон хүнтэй суурьшил бий болбол тухайн орчинд үүсэж буй харилцааг зохицуулах дүрэм, нийтийн гэрээ хэрэгтэй. Манай улсын засаг захиргааны анхан шатны нэгжээс энэ соёл эхэлбэл сайн. Хотод гудамж, хороо бүр, хөдөө баг сум бүр иргэд нь хэлэлцэж баталсан дүрэмтэй байвал сайн. Энэ нь тосгон суурин, дүүрэг, аймаг, хот, нийслэлийн хэмжээнд хэвштэл удах байх. Нийгмийн бүх харилцаанд хууль хүрч, зохицож үйлчлэх амаргүй. Харин хүний суурьшлын харилцааг хүмүүсийн тогтоосон дүрэм журам, гэрээгээр зохицуулж болно. Тэнд хаана хашаа, гэр байшин барих, зам харгуй яаж явах, ямар баялгаа яаж ашиглах хамгаалах, юу нь хувь хүний, юу нь нийтийн эрх ашиг болох бүх л харилцаа байдаг. Иргэд ингэж сурвал эрхээ ч хамгаалж, үүрэг хариуцлагаа ч үүрч чадна. Иргэдээ хамгаалсан ийм дүрэм хамгийн сайн хэрэгжинэ. Зарим хуулийн хэрэгжилтээс замын дүрэм арай дээр байдаг гэдэг. Дүрэмгүй амьдрал утгагүй. Сум, суурин бүрийг дүрэмтэй байхыг төрөөс дэмжих хэрэгтэй. Та нар иргэншсэн аль нэг оронд очоод "манай хот аймаг, сум, тосгон дүрэмгүй" гээд хэлээд үз. Нэг л хариу сонсох байх. "Жинхэнэ зэрлэгүүд" гэсэн. Ардчилсан, иргэншсэн орон юм бол бид иргэдийнхээ гарт ингэж иргэнших, иргэд өөрсдөө өөрсдийнхөө амьдралыг зохион байгуулах эрхийг нь өгч аргыг нь зааж туслах ёстой. Болж өгвөл таарсан санхүүгийн дэмжлэг бүр нүдээ олно. Иргэддээ иргэншсэн соёлтой байдлаар амьдрах боломжийг нь эдлүүлэхийн тулд эхлээд үндсэн хөрөнгийн татварын хувь хэмжээг уян хатан тогтоож тэр мөнгөө олж авах эрхийг нь тэдэнд өгчих. Орон нутгийн захиргаанд нь зарим зардлаа тэндээс санхүүжүүл гэж ч хэлж болно. Тэд хүн унтдаг байр байтугай, нохой хэвтдэг хайрцгийг хүртэл бүртгээд татвар авна. Том хөрөнгөтэй нь том байшинтай нь өндөр, бага хөрөнгөтэй нэг амбаартай нь бага л татвар төлнө. Байршлаар нь татвараа тогтоочих. Тухайлбал Улаанбаатарын төв, ашигтай байршилтай үнэтэй өндөр байшинтгууд өндөр татвар төлөг. Зах руу болоод, хэн ч сонирхдоггүй газар хөрөнгөтэй бол билэгдлийн шинжтэй татвар төлөг. Сургууль, эмнэлэг спортын барилгууд татвараас чөлөөлөгдөг. Зөвхөн ийм бүртгэл, ийм систем бүрэн ажиллаад эхэлбэл хотын төвлөрөл түгжрэл, авлига хүнд суртал тойрсон олон ужиг асуудал өөрөө шийдэгдэнэ. Орон нутаг, хүмүүс удирдлага нь татвартай мөнгөтэй харьцаад ирэхээр хариуцлагатай болно. Асуудлаа өөрсдөө шийднэ. Төв рүү, дарга руу харж бухимдахаа байна. Би асуудлын шийдлийг ингэж харж байгаа. Төрийг тойрч, засаг захиргааны нэгжийг тойрч асуудал төлөвлөхөө боль. Бүхнээ хүн тойрч төлөвлө. Засаг даргын Тамгын газар бол Засаг даргад үйлчилдэг газар биш. Иргэдэд үйлчилдэг Засаг даргын үйлчилгээний газар. Цаашдаа бид засаг даргаас захирагчийн тогтолцоо руу, засаг захиргааны нэгж, төрийн төв байгууллага тойрсон тогтолцооноос хүн тойрсон, иргэнээ тойрсон, тэдэнд үйлчилдэг тогтолцоо руу шилжих хэрэгтэй. Төр, засгийн бүх байгууллага, хууль шүүхийн байгууллага ч энэ тогтолцоо, энэ тойрогт орох хэрэгтэй. Асуудлыг ингэж харвал бид биесээ асуудал гэж харахаа болино. Хэн нэгний барьцаанд байгаа юм шиг ядаргаатай, яршигтай байдлаар ажиллаж амьдрахаа болино.

Эрхэм гишүүд ээ!

Ам нээвэл уушиг нээ гэдэг. Та нараас би МАХН, АН-ын 2008 оны 09 дүгээр сарын 12-ны өдөр байгуулсан "Хамтран ажиллах гэрээ"-г олж авч үзэхийг хүсье. Анх ямаршуухан бодол байр суурьтай, юу бүтээж ямар асуудлууд шийдэх гэж хамтарснаа харцгаа. Одоо хүртэл хүчин төгөлдөр энэ баримт бичигт хүмүүсийн хүсэн хүлээгээд байгаа нилээд зүйлийн санаа ажил хэрэг болохоор туссан байгаа. Ойрын 10 жилд Монгол Улсын үндэсний нийт бүтээгдэхүүн жил бүр доод тал нь 10 хувиас доошгүй өсөж магадгүй байна. Монгол Улсад мөнгө хурц асуудал биш болох нь. Харин тэр мөнгө хэний сайн сайхны төлөө зарагдах нь асуудал. Гэхдээ энэ боломжоос манай ард иргэд л хожих ёстой. Бид хүндээ хөрөнгө оруулалт хийх ёстой. Юуны түрүүн иргэнийхээ эрүүл мэнд, боловсролд хөрөнгө оруулалт хийе. Шаардлагатай байгаа сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэгээ барих, засвараа хийх мөнгийг нь өгье. Энэ ажлыг орон нутгийн иргэд, аж ахуйн нэгжээр нь хийлгэе. Хөвсгөлийн нэг суманд эмнэлэг барих тендерийг тэнд байгаа иргэд, аж ахуйн нэгж мэдээгүй байхад Улаанбаатарт нэг компани авсан байдгийг зогсоо. Монголын алс хязгаар хөдөө нутаг эзгүйдээд хүмүүсийн ажил амьдрал дордоод байгаа нэг л шалтгаан бий. Тэнд ажлын байр бий болгодог, хүмүүс ажилтай, орлоготой болдог тэр бизнесийг нь төвөөс дэмжихгүй байна. Орон нутаг, алс хязгаарт бизнес амиллахгүй байна. Тэнд мөнгө очихгүй байна. Боломжийг нь бүрдүүлэхгүй байна. Монголд мөнгө дагасан амьдрал яваад байна. Мөнгөө дагаад эрх мэдэл нь төвлөрөөд байна. Мөнгөө иргэд рүүгээ, орон нутаг руу шилжүүл. Мөнгөө дагуулаад эрх мэдлийг шилжүүл. Монголд байгаа 5 төгрөг тутмын 5 төгрөг Улаанбаатарт яригддаг биш 5 төгрөг тутмын 4 төгрөгнийх нь хувь заяа орон нутагт шийдэгддэг байг. Мөнгө, эрх мэдэл дагасан төвлөрсөн завхрал, түүнийг дагасан бухимдал, муу хэл ам ч сарнина. Хэдэн оюутнаа цалинтай болго. Эмч, багш нараа бүгдийг нь байртай болго. Тэр байраа тухайн эмч, багшийн байгаа суугаа газрынх нь хүмүүс, аж ахуйнууд бариг. Мөнгө байгаа. Мөнгийг нь өг. Жил бүр Монголд монгол хүний хөгжил, Монгол улсын нэр хүндэд хамаатай нэг том бүтээн байгуулалт хийе. Нэг жил стадион баръя. Нөгөө жил номын сан, театр баръя. Бас спортын иж бүрэн ордонгууд баръя, эмнэлэг сургууль, цэцэрлэг, дотуур байр баръя. Түүх дурсгалаа дээдэлсэн цогцолбор баръя. Энэ жилээс эхлээд нэг нэгээр нь төсөвт суулгая. Наад зах нь энэ жил бүгдийнх нь зургийг чанартай хийх мөнгийг суулга. Ингэж мөнгийг цөөн хүнд сурталтнуудын халаасанд биш хүмүүсийнхээ сайн сайханд зарцуулж байж Монгол улс хөгжинө, дэвжинэ. Удахгүй Их Хурал төвлөрсөн төсвийн хэлэлцүүлэг хийнэ. Манай төр засгийг шоолдог баалдаг олон шог үзэгдлийн үндэс энд байдаг юм. Нэг л их буян амалсан, ард түмнээ бодсон яриа өрнөнө. Бас биесээ буруутгана. Үүрэг өгнө. Хууль тогтоол батална. Удахгүй сайхан болно гэж ярина. Гишүүд засгаас юу шаардахаа мэднэ. Засаг яаж аргалахаа мэднэ. Зальжин сайд нь хаана ямар мөнгө нууснаа, яаж ашиглахыг нь хэлж өгнө. Төсвийн хэлэлцүүлгээс сайн зүйл, том дэвшил хүлээхэд хэцүү. Хориг тавиад ч үг сонсох биш. Гэхдээ та нарт нэг юм хэлье. "Улсын мөнгө идчих бий" гэж эх эцэг чинь, сонгогч иргэд чинь санаа нь зовж ярьж байдгийг сонсоорой. Увсын Түргэн сумын хүн эмнэлгийн тэрэгний хэдэн дугуй ирэх жил хагарах, түүнийг яаж нөхөх, сэлбэх тухай энэ танхимд ярихаа боль. Ийм ярианаас ард түмэн залхаж байна. Төсвийг төвлөрүүлж төлөвлөж байгаа, хувиарлаж байгаа нэрээр ил далд төсвөөс, ард түмнээсээ хулгай хийхээ Их Хурлын гишүүд өөрсдөөсөө эхэлж зогсоо. Тэр ярих, хувиарлах, зарцуулах, хянах эрхийг нь иргэддээ өг, орон нутагт өг. Ард түмэндээ, эд баялагтаа ч эзэн, эрх үүрэгтээ ч эзэн байх боломжийг олго. Эрдэнийн хувиа эзэмших эрхийг нь иргэддээ нээж өгөөрэй. Энэ бол мал, газар, орон сууцны хувьчлалын дараахь иргэн хүн хамгийн чухал өмчдөө эзэн байх боломж юм шүү. Монгол оронд мал аж ахуйн бүтээгдэхүүн боловсруулдаг нийлүүлдэг орчин цагийн тогтолцоо бүрдүүлэх рүү хөрөнгө хий. Малчид, иргэдийнхээ хоршиж ажиллах боломжийг нээ, урамшуул. Хөдөө хотгүй иргэдийг үнэ хөөрөгдсөн ченжүүдийн гараас салга. Ирэх оны өдийд гэхэд ажил хийе гэж хүссэн Монгол Улсын иргэн бүр ажилтай болсон байх ёстой. Цаашдаа иргэддээ төр нэг бодлогыг тодорхой зарлая. "Та ажил хий, ажил хийсний чинь төлөө мөнгө өгье" гэж хэлье. Иргэн хүн ганц нэгээрээ ч, нийлээд ч ажил хийж л байгаа бол мөнгө авдаг байг. Монгол улс нийгэмдээ шударга ёсыг бэхжүүлэх, иргэдээ эрх мэдэлжүүлэх, ардчиллынхаа чанар чансааг сайжруулахад мөнгө зарах цаг болсон. Цаашдаа төрийн байгууллагын төсвийн санхүүжилт багасаж, төрийн бус байгууллагын төсвийн дэмжлэг өсөх ёстой. Нийтэд тустай үйл ажиллагаа явуулдаг төрийн бус байгууллагуудын үйл ажиллагааных нь зардлыг төр өгөх хэрэгтэй. Зүүн аймагт гараад байгаа шүлхий өвчний асуудлыг шийдэхийн тулд тэнд байгаа төрийн бус байгууллага, иргэдийн санаачлагыг төр дэмжиж тэр их мөнгөнөөсөө өгч, үр дүн шаардсан бол өөр дүр зураг харагдах ч байсан байж магадгүй. Манай төр улаан гараараа өвчин, зовлонтой тулж хүнд ажил хийж байгаа иргэддээ гар татдаг атлаа, чанаргүй бүтээгдэхүүн, вакцин шахагчдыг уралдуулж мөнгө цутгах юм. Иймэрхүү увайгүй үйлдлийг хүмүүс хараад үзэн ядаж байна. Өнөөдрийн төрийн ачааны 80 хувийг манай иргэд, иргэдийн үүсгэл санаачлагын байгууллагууд үүрээд явж чадна. Төрийн хийж чадаад, оролцоод байгаа ажлыг иргэдээ хийж чадахгүй гэж хардаг төр бол харалган төр. Энэ байдлыг өөрчлөх хуулийг би санаачилна. Дэмжиж өгөөрэй. Жижиг, дунд үйлдвэрийг дэмжих нь чухал гэж манай засаг ойлгожээ. Ингээд түүнийг дэмжих төв байгуулжээ. Төв байгуулах мөнгөө гаргасан атлаа, төвийн үйл ажиллагааных нь зардлыг хэмнэж гар татжээ. Түүний оронд жижиг, дунд үйлдвэрийг дэмжих төв байгуулахыг иргэддээ уриалаад сайн чанартай үйлчилгээ үзүүлж байгаа төвд нь шалгуур тогтоогоод үйл ажиллагааных нь зардлыг төрөөс өгчих. Би төрийн нэр хүнд нийгэмд унаж байгаад Та бүхэнтэй адил санаа зовж байна. Төр өөр аргаар ажиллаж болно. Төр нэр хүндтэй байж болно. Тийм боломж байна, тийм шийдэл байна гэдгийг л би хэлээд байгаа. Иргэддээ, үүсгэл санаачлагынх нь болон мэргэжлийнх нь байгууллагууддаа төр засаг ажил өгөхгүй бол тэд ажил хийж сурахгүй. Манай нийгэмд хариуцлагын тогтолцоо, иргэншсэн харилцаа тогтохгүй. "Бизнесийн орчинг сайжруулах жилд" бизнесийн орчин муудаж байгаа тухай Худалдаа аж үйлдвэрийн танхимаас мэдэгджээ. Бодит байдал ийм л байна. Э.Бат-Үүл гишүүн 2 жилийн өмнө ярьж байсан. Манай авлигачид өнгөрсөн хугацаанд ард түмэндээ очих байсан 3 тэрбум долларын хөрөнгө завшжээ. Энэ бол 40 жил Монголын бүх хүүхдэд өгөх мөнгөтэй тэнцэнэ гэж. Хэрэв төрийн энэ хүнд суртал нүсэр бүтцийг өөрчлөхгүй бол ойрын жилүүдэд авлигач төр, түшмэдүүддээ төлж ирсэн монголын ард түмний төлбөр олон дахин өснө шүү. Төр улсынхаа бүх ажлыг хийх албагүй. Иргэд нь ажлаа хийдэг, төр түүнд үйлчилдэг л байх ёстой. Ингэх юм бол төр өөрөө 5 тэрбум төгрөгний ээмэг барьчихсан мал руугаа гүйж явах хэрэггүй. Гэтэл сумынх нь эмнэлэгт боломж байхгүй учир малчин шингэнээ барьчихсан шинжлүүлэх гээд аймгийн төв рүү явж байна. Хаана хэнд хөрөнгө мөнгө хэрэгтэй байгаа нь эндээс харагдаад байгаа юм. Төрийн олгодог бүх зөвшөөрлийг олгох, цуцлах эрхийг мэргэжлийн болон иргэдийн үүсгэл санаачлагын байгууллагад өгчих. Тэдэнд төрөөс тавих шаардлага, стандартын тухай сургалт явуул. Үйл ажиллагааных нь зардлыг төр тодорхой, ил тод шалгуурын үндсэн дээр өг. Маргаашаас эхлээд төрийн тэр эрх мэдэл тойрсон авлига, хүнд суртал алга болно. Монголын ажил хэрэгч хүмүүс, иргэд төрдөө баярлана. Төрийн нэр хүнд өснө. Төрийн стандарт, ил тод шалгуур нь хөгжлийн хөшүүрэг болж хувирна. Монгол улс эрх ашгаа тухайн ажил үүрэг гүйцэтгэж байгаа иргэдээрээ, тэр шударга шалгуур стандартаараа дамжуулаад хамгаалчихна, илэрхийлнэ. Төрийн үйлчилгээ, нэр хүнд бүх газар сайжирна. Иргэдийн эрх ашиг хангагдана. Аюулгүй байдал хангагдана. Ноднин 2010 оны төсвийн тодотгол хэлэлцэх үеэр Д.Дэмбэрэл дарга парламентын сэтгүүлчдийн нэрлэснээр "бүсээ чангалах" захирамж гаргаж байсан. УИХ-ын гишүүн Ч.Улаан тэргүүтэй ажлын хэсэг гарч төсөвт байгууллагуудын орон тоо, зардлыг танах, дэд сайдууд, яам агентлагийн давхардсан орон тоо албан тушаалтнуудыг цомхотгох тухай санал ч гарч байсан. Нөгөө найр тавьсан, хяналтгүй засаг нь түүнийг хэрэгжүүлэхээс зүрхшээсэн. Одоо бүр "Монгол мал" хөтөлбөрийн дагуу мянга мянгаар нь төрийн албан хаагчдын тоог нэмэх эсрэг саналыг Засаг гаргаж байгаа сурагтай. Дэлхий даяар засгийн газрууд төрийн албыг цомхон болгох зоримог шийдвэр гаргаж байхад манайх яаж байна! Ер нь манай Засгийн агентлагууд дотроос Тагнуул, цагдаа, хилийн цэрэг, зэвсэгт хүчнээс бусад төрийн агентлагуудын бүтэц санхүүжилтийг орвонгоор нь өөрчилж, тэдгээрийн олонхи нь мэргэжлийн холбоод, нийгэмд үйлчилдэг иргэдийн байгууллагуудтай өрсөлдөж үйл ажиллагааныхаа зардлаа төрөөс олж авдаг, эс чадвал татан буугдах зарчимд шилжих ёстой. Төрд өөрт нь байгаа төсвөөс санхүүждэг бүх үйлчилгээ гэрээнийх байж болно. Хэрэв энэ удаагийн Их Хурал, Засгийн газар төрийн байгууллагуудын бүтэц, санхүүжилтэд эрс өөрчлөлт хийж амжимгүй бол тэр тухай хуулийг нь гаргаад 2012 оны 7 дугаар сарын 1-нээс хэрэгжүүлж болно. Нийгэм, төр, хүмүүстээ уг өөрчлөлтөд бэлдэх ийм хугацаа өгье. Төсөв, төрийн байгууллага гэснээс Хөрөнгийн бирж, МИАТ хоёрынхоо асуудлыг хурдан шийдээрэй. Монгол улсад нээгдэж болох олон боломжийн хаалгыг энэ хоёр байгууллага тагласаар байна. Мөн 5 дугаар цахилгаан станцаа хурдан барьж эхлэхгүй бол эрчим хүчний ноцтой дутагдалд бид орж магадгүй байна. Манай Их Хурал, Засгийн газар өнөөдрөөр парламентын 20 жилийн хүндэтгэлээ өндөрлөөд, маргаашаас ирэх 20 жилийн улс орныхоо хөгжлийн суурийг тавьж эхлэхийг хүсье. Үүнд зориулж би түрүүчийн зарим санааг хэллээ. Хөгжиж байгаа орнуудад ойрын жилүүдэд нэг хүндрэл бий болох нь. Арай гэж хөл дээрээ зогсож ядаж байгаа дундаж анги, амьдралаа болгоод байгаа иргэдэд ирэх ачаалал нэмэгдэх нь. Хамгийн ашигтай бизнесийг төр засаг эсвэл үндэстэн дамнасан корпорациуд хийх нь. Харин хамгийн өндөр хүүтэй зээл, хамгийн үнэтэй мөнгө, хамгийн ашиггүй ажил жирийн иргэдэд, үйлдвэр үйлчилгээ, жижиг дунд бизнес эрхлэгчдэд ноогдох нь. Өрмийг нь төр, гадныхан хоёр хамтарч хамж, хусмыг нь ядуу жижгүүд булаацалдах нь. Ингэж нийгмийн хөгжил дэвшил, тогтвортой байдлыг бүрдүүлэгч дундаж анги төр том аж ахуйнуудад хоёр талаасаа шахагдаж агших нь. Энэ бол баялагтай бөгөөд нээлттэй ядуу буурай, хөгжиж байгаа орнуудад тохиолдож байгаа шинэ асуудал. Үүнийг бид онцгой анхаарч, үндэснийхээ хууль тогтоомж, бодлогодоо тусгах хэрэгтэй. Энэ үгийг би Европын төв Брюселльд сарын өмнө хэлсэн. Одоо энэ танхимд хэлчихье.

Эрхэм гишүү дээ! Би үгээ сайн мэдээгээр өндөрлөе. Саяхан ОУВСангийн төлөөлөгчид надтай уулзсан. Манай оронд валютын сангийн хөтөлбөр иж бүрнээр амжилттай хэрэгжиж дууссан тухай мэдээлсэн. Монголын энэ амжилт манай бүс нутагт, өнгөрөгч хориод жилд шилжилт хийсэн улс орнуудын дотор ч ховорхонд тооцогддог юм байх. Юу ч болов Монголчууд улс орныхоо цаашдын хөгжлийн асуудлыг олон улсын санхүүгийн байгууллагын хөтөлбөр туслалцаагүйгээр бие даан шийдээд явах чадвартай болсон гэдэг үнэлгээ бол яах аргагүй сайн мэдээ. Өөрөө өөрийгөө толгой даагаад аваад явах чадавхи манай нийгэм, эдийн засаг, хувийн хэвшил, мөнгө санхүүгийн орчинд бүрэлдэн бий болж байна. Ойрын өдрүүдэд тэрбум доллараар тооцогдох хөрөнгө эргэлдүүлэх боломжтой хувийн аж ахуйн нэгж манай улсад гарч ирж байна. Шалгуур өндөртэй олон улсын банк, санхүүгийн байгууллагаас манай үндэсний компаниуд дэмжлэг авч тийм стандарт түвшинд хүрсэн нь сайн хэрэг. Монголчуудын, ялангуяа манай залуу үеийнхний сэтгэхүйн цар дэлхийн дундажаас дутахгүй болжээ. Ирээдүйдээ итгэх, өөртөө итгэх, амжилт дэвшилд хүрэх хүмүүсийн урам зориг итгэл нэмэгдэж байна. Спортын, бизнесийн, урлагийн шинэ шинэ амжилтууд сонор мялаах боллоо. Хамгийн гол нь монголчууд шинэ сонголтынхоо 20 жилийн өндөрлөгт гарчихаад амжилт ололт, алдаа дутагдал, зовлон бэрхшээл, тэдгээрийн шийдэл гаргалгаа, шинэ шинэ боломжуудын тухай зовхи өөдрөг хэлэлцэж байна. Би улс орныхоо, ард түмнийхээ ирээдүйд итгэлтэй байна. Манай орны бүх сайн сайхан, хөгжил дэвшлийн баталгаа бол эрх чөлөө, шударга ёсыг эрхэмлэгч Монголын ард түмэн. Өөрийн хүч боломждоо итгэсэн, нийтлэг үнэлэмж эрх ашигтай, чөлөөт нийгмийн мөн чанарыг мэдэрсэн, тэнд байх байр сууриа таньсан хүмүүс бол манай нийгмийн хамгийн том хүч. Тийм ард түмний өмнө ямар ч хүнд суртал, ямар ч мугуйд албан тушаалтан, бурангуй систем хүчин мөхөсдөх болно. Анхны ардчилсан байнгын ажиллагаатай парламент үүсэн байгуулагдсаны түүхт ой тохиож байгаа энэ өдрүүдэд би Монгол улсын төрийн тэргүүний хувьд нэг дүгнэлтийг нүүр бардам хэлж чадна. Энэ бол "Монгол улсад парламентат ёс төлөвшин тогтож чадлаа. Парламентат ёс бол монгол түмний нийтлэг эрх ашигт нийцтэй болох нь нотлогдлоо. Парламентын ардчилал нь иргэдийн төлөөллөөс иргэдийн оролцоогоор улам төгөлдөршинө" гэсэн дүгнэлт юм. Монголчууд төрт ёсны ариун баялаг уламжлалтай. Тэр тусмаа "бүгдээрээ хэлэлцвэл буруугүй" гэдэг иргэнлэг, шалгагдсан зарчимтай. Монголын тулгар төрийн 2220 жилийн ойг бид ирэх 2011 онд тэмдэглэнэ. Бид тулгар төрийнхөө мянганаар тоологдох түүхийн сүүлийн 20 жилийн тухай энэ өдрүүдэд хэлэлцлээ. Ард түмэндээ амжилт хүсье.

Монголын тулгар төр мөнх орших болтугай. 2010.10.20.

Read More......