XaPXyH

Олон улсын санхvvгийн хямрал нь банк, санхvvгийн системд vvссэн бэлэн мєнгєний дутагдал, банкинд итгэх итгэлцэл дутагдснаас болж анх АНУ-д ажиглагдсан боловч єнєєгийн дэлхий нийтийн даяаршлын нєхцєлд уг хямрал дэлхийн бvх орныг ямар нэг хэмжээгээр хамарсан тєдийгvй цаашдаа дэлхийн эдийн засаг, нийгмийн хямрал болон єргєжих хандлагатай болж байна. Энэхvv хямралын шалтгааныг 2008 оны 11 дvгээр сарын 15-нд Вашингтонд болсон дэлхийн хамгийн том эдийн засагтай 20 орны буюу G20 -ын тєр, засгийн тэргvvн нарын уулзалт -аас гаргасан тунхаглалд санхvvгийн зах зээлийн хэлцлийн журам хангалтгvй, олон улсын хэмжээнд зохицуулалт байхгvй, банкны зvгээс эрсдэлийг зєв тооцож чадахгvй байгаа, нягтлан бодохын систем боловсронгуй биш, стандарт орон бvрт нэг байж чадахгvй байгаа ба зарим зах зээл дээр хяналт хангалтгvй байгаатай холбоотой гэж дvгнэжээ.

Энэхvv хямралын vр дvнд дэлхийн санхvvгийн системийн хэвийн ажиллагаа алдагдаж, дэлхийн хэмжээнд vйл ажиллагаагаа явуулдаг томоохон хэд хэдэн банк дампуурч, улмаар олон улсын болон vндэсний санхvv зээл, тєлбєрийн системд саатал vvсч, уг vйл явц цаашаа даамжрах тєлєвтэй болсон нєхцєлд томоохон орнуудын зvгээс тєв банкаараа дамжуулан мєнгє нийлvvлэх болсон нь тодорхой vр дvнгээ єгч байна. Дээрх арга хэмжээний дvн олон улсын санхvvгийн зах зээл vндсэндээ тогтворжих хандлагатай болсон боловч найдвартай болж чадаагvй хэвээр байна.

Єрнєдийн орнуудаас хамгийн тvрvvнд Английн Ерєнхий сайд Браун санхvvгийн хямралын сєрєг нєлєєг арилгах чиглэлээр арга хэмжээ авч эхэлсэн нь оновчтой болж, тvvний туршлагыг бусад орнууд авч хэрэглэх болжээ. Брауны санаачилгын дагуу єрнєдийн орнуудын засгийн газар банкны найдваргvй зээлийг нєхєж, банкны найдвартай ажиллагааг хангахын тулд банканд бэлэн мєнгє нийлvvлж, оруулсан хєрєнгийнхээ хэмжээгээр банкны Тєлєєлєн уидрдах зєвлєлд єєрийн тєлєєлєгчийг томилон ажиллуулж, хяналт тавьж байгаа нь vр дvнтэй болж байна. Гэвч засгийн зvгээс банкны хєрєнгийн тодорхой хэсгийг “хvчээр” худалдан авч байгаа нь тvр зуурын арга хэмжээ бєгєєд банкны санхvv сайжирч, хувьцааны vнэ єсєхийн цагт засгийн газар илvv єндєр vнээр хувьцааг борлуулж єєрийн тєлєєлєгчєє татах болно гэдгээ мэдэгдэж байгаа болно.

Санхvvгийн хямрал нь даяарчлагдсан єнєєгийн дэлхий ертєнцєд vндсэндээ бvх орныг хамарч, орон тус бvр банкны системээ аврах чиглэлээр арга хэмжээ авч байна. Засгийн газрууд нэг хэсэг мєнгийг банкны бэлэн мєнгєний хангамжийг сайжруулахын тулд шууд нийлvvлж байгаагаас гадна банк хоорондын гvйлгээний механизмын хэвийн ажиллагааг хангахын тулд нєгєє хэсэг мєнгєнд баталгаа гаргаж єгч байна.

Санхvvгийн хямрал анх АНУ-д эхэлж, тэнд газар авсан боловч нэлээд хугацаанд арга хэмжээ авалгvй тvvнийг улам гvнзгийрvvлсэн билээ. Энэ нь АНУ-ын удирдах бvлгээс баримталдаг vзэл баримтлалд “хувийн хэвшил нь хамгийн vр ашигтай, хувийн бизнесийн vйл ажиллагаанд тєрийн зvгээс оролцохгvй” гэсэн номлол онцгой хvчтэй мєрдєгдєж байдагтай холбоотой байна. Харин Ж.Бушийн засгийн газар санхvvгийн хямралыг зохицуулах талаар европоос гаргасан саналыг хvлээн авах болсон vндсэн шалтгаан нь тvvнээс єєр зам vлдээгvйд болно гэж эдийн засагчид дvгнэж байна. АНУ Сангийн сайд Пульсон санаачилгын дагуу найдваргvй зээлийг худалдан авах, банкны ажиллагааг дэмжих зорилгоор 700 тэрбумын хєтєлбєр гаргаж хэрэгжvvлээд мєнгєний тал илvv зарагдсан боловч, Засгийн газраас єгсєн мєнгийг банкууд зориулалтын дагуу муу зээлийг худалдан авч, иргэдийн ачааллыг хєнгєлєхийн оронд єєрийнхєє мєнгєний зузаатгалд хэрэглэж байсан тул хєтєлбєрийн хэрэгжилтийг тvр зогсоож, банкинд мєнгє єгєхдєє ТУЗ-д нь єєрийн тєлєєлєгчєє томилж хяналт тавих европын зам руу оров.

Олон улсын санхvvгийн хямрал нь бодит эдийн засагт нєлєєлж, дэлхийн хэмжээнд эдийн засгийн єсєлт удааширч, хvмvvсийн амьдралд шууд нєлєєлж эхлээд байна. Юуны ємнє банкны системийн vйл ажиллагаа удааширч тєлбєр тооцоо цаг тухайдаа хийгдэхэд бэрхшээлтэй болсноос гадна жижиг, дунд vйлдвэр, хэрэглэгчидийн зээл авах нєхцєл хатуурч, зээлийн єртєг нэмэгдснээс гадна олдохгvй болсон тул томоохон орнуудын эдийн засгийн идэвхи удааширсан байна. Зах зээл дээр мєнгє ховордож, итгэлцэл буурахын хирээр vйлдвэрvvд нь єєр хоорондоо хийдэг тооцоондоо бие биедээ харилцан зээл олгодог явдал ч ихээхэн багассан байна. Хvмvvсийн худалдан авах чадвар буурч, тэд мєнгийг зарцуулах биш, харин барьж байх уур амьсгал давамгайлах болов. Энэ бvхний vр дvнд хэрэглээ багасч, vйлдвэрvvдийн захиалга багасаж, vйлдвэрийн хvчин чадал буурах буюу зогсоход хvрч ажилгvйдэл нэмэгдэв. Энэ vзэгдлийн хамгийн тод жишээ болгон тємрийн vйлдвэрлэлийг нэрлэж болохоор байна. Тємрийн хэрэглээний тэн хагасыг єєртєє шингээдэг барилга, автомашины vйлдвэрлэл удааширснаас хэрэглээ 50%-иар буурч, vнэ нь сvvлийн 6 сард 50%-иар буурахад хvрчээ.

ОУВС-ийн захирлаас Их 20-ын уулзалт дээр хэлсэн vгэндээ гишvvн орнууд эдийн засгийг уналтаас хамгаалах, эдийн засгийн идэвхийг сэргээх зорилгоор улсын тєсвєєрєє дамжуулан хєрєнгє оруулах шаардлагатай байгааг онцлон тэмдэглэсэн юм. ОУВС-гийн vзэж байгаагаар тєсвєєр дамжуулан оруулах хєрєнгийн хэмжээ нь ДНБ-ний 2%-тай тэнцvv байж болох гэнэ. Дэлхийн эдийн засагт нєлєє бvхий орнуудаас авч хэрэгжvvлэхээр тєлєвлєж буй хєтєлбєрт зарцуулах мєнгєний хэмжээ харилцан адилгvй байна . ЕХ-ны хэмжээнд дэд бvтцийг дэмжих чиглэлээр 200 тэрбум евроны хєтєлбєр боловсруулж, 2008 оны сvvлчээр ЕХ-ны дээд хэмжээний уулзалтаас баталсан байна.

Ийнхvv єрнєдийн орнуудын засгийн газраас гаргаж байгаа бэлэн мєнгє нь бэлэн байгаа нєєц мєнгє биш бєгєєд харин гадаадын зах зээлээс vндсэндээ Хятад, Япон, ОХУ, нефть экспортлогч арабын орнуудын биеэ даасан сангуудаас засгийн газрын бондын хэлбэрээр зээлсэн мєнгє болно. Єєрєєр хэлбэл дэлхийн санхvvгийн зах зээл дээр хялбар мєнгє гэж байхгvй болсон ба ганцхан хамгийн найдвартайд тооцогдох засгийн газрын зээлийн баталгаа л єнєєдєр ганцаараа vйлчилж байна. Vvний vр дvнд хувийн секторын найдвар муутай зээлийг урт хугацаатай улсын єр болгож хувиргаж байна гэсэн vг юм. Дээрх арга хэмжээний дvнд улсын єрийн хэмжээ ихээр нэмэгдэж байгаа нь бас шинэ зvйл биш юм. Ер нь эдийн засгийн томоохон єєрчлєлт хийх, ялангуяа дэд бvтцийг хєгжvvлэхэд улсын єрийн хэмжээ нэмэгддэг уламжлалтай болно. Тухайлбал дэлхийн 2 дугаар дайны дараа єрнєдийн орнуудын засгийн газрын єрийн хэмжээ ДНБ-нээс хэд дахин илvv байсан ч тохиолдол бий. Тухайлбал Английн Засгийн газрын єрийн хэмжээ нь ДНБ-ний 300%-тай тэнцэж байжээ . Єрийг ихээр нэмэгдvvлэх нь мєн улсын тєсвийн зарлагад нэмэлт ачааг бий болгож єгнє. Францад л гэхэд хэрвээ улсын єрийн хэмжээг 400 тэрбум еврогоор нэмэгдvvлнэ гэвэл энэ нь єрийн тєлбєрийг 13 тэрбумаар нэмж, нийт єрийн тєлбєр жилд 43 тэрбум болох ажээ.

Дэлхийн єнєєгийн санхvvгийн хямрал нь єрнєдийн орнуудад хамгийн хурцаар тусаж, зах зээл дээрээс мєнгє босгох явдал vндсэндээ байхгvй болсон тул мєнгийг зєвхєн Хятад, Япон, ОХУ болон нефть экспортлогч орнуудаас болон тусгай сангуудаас зээлэхэд хvрч байгааг vvний ємнє дурдсан билээ. Хятадын алт, вальютын нєєц нь 1900 тэрбум доллар, Японых 1000 тэрбум, ОХУ-ынх 480 тэрбум, Энэтхэгийнх 300 тэрбум, АНУ-ынх 40 тэрбум доллар байна. Тvvнээс гадна дээрх орнуудад экспортын орлогын илvvдлийг байрлуулсан нэлээд тооны тусгай зориулалтын сангууд байгаа бєгєєд тэдний хєрєнгийн хэмжээ нь нийт дvнгээрээ дээр дурдсан томоохон орнуудын нєєцєєс ч илvv байна.

2009 онд АНУ – 1011 тэрбум доллар, Франц -175 тэрбум, Герман -238 тэрбум, Итали – 220 тэрбум, Англи – 182 тэрбум, Грек -53 тэрбум долларыг тус тус гадаад зах зээлээс олохоор тєлєвлєжээ . Гэвч єрнєдийн орнуудаас гадаад зах зээл дээрээс олох мєнгєний хvv(зардал) нь орон тус бvрийн тєлбєрийн чадвар, эрсдэл, эдийн засаг, санхvvгийн байдлаас шалтгаалан єєр єєр байгаа ба цаашид єсєх хандлагатай байна. Энэ нєхцєлд тєлбєрийн чадварын хувьд сул, жижиг орнуудын зvгээс гадаад зах зээл дээрээс мєнгє босгох бололцоо багасч байгааг ажиглагчид анхааруулж байна. Исланд нь дээрх шалтгаанаар шаардлагатай мєчид гадаад зах зээлээс мєнгє олж чадаагvй тул улсын санхvvгийн систем нь дампуурахад хvрчээ. Мєн тvvнчлэн засгийн газраас зээлийн тєлбєрийн баталгаа гаргахдаа авах тєлбєрийн хэмжээ ч тасралтгvй єсч байгаа гэнэ.

Олон улсын валютын сан нь гишvvн орнуудын зvгээс тєлбєрийн алдагдалд ороход яаралтай тусламж vзvvлэх vvрэгтэй цорын ганц байгууллага боловч тvvний бололцоо ихээхэн хязгаарлагдмал байна. ОУВС-гийн зээл олгох хєрєнгийн хэмжээ нь 250 тэрбум доллар болно. Нєгєє талаас урт хугацааны зээл авах асуудлыг шийдвэрлэх vйл явц нь ОУВС-нд ихээхэн удаан, хvнд сурталтай байсныг єєрчлєх анхны алхмууд хийгдэж байна. ОУВС єнгєрсєн 10 дугаар сард санхvvгийн тєлбєрийн хямралд орсон оронд зээл олгох журмаа хєнгєвчилж, харьцангуй богино хугнацаанд зээл олгож байхаар зохицуулсан байна. Энэ утгаар зээл хvсэх хэмжээ ч урьд ємнє байгаагvй их болжээ. Санхvvгийн хямралд орсон Исланд, Унгар, Вьетнам, Украйн зэрэг орон тус бvр 10 гаруй тэрбумыг авах хvсэлт гаргажээ. Энэ нєхцєлд хєрєнгийн боломжтой орнууд ОУВС-гийн зээлийн хєрєнгийг нэмэгдvvлэх чиглэлээр зарим санаачилгыг гаргаж эхлээд байна. Тухайлбал 11 дvгээр сарын 15-нд Вашингтонд болсон дэлхийн хамгийн том эдийн засагтай 20 орны буюу G20-ын бага хурлын ємнє Япон, Хятад хоёр ОУВС дахь єєрийн хувь нэмжээг нэмэгдvvлэх замаар тус бvрдээ 100 тэрбум долларыг нийлvvлэх саналыг тавьсан. Нєгєє талаас дэлхийн 2 дугаар дайны дараа Бретон Вуудын системийг 44 орон vvсгэн байгуулж байсан бол єнєєдєр дэлхий дээр 200 орчим тусгаар тогтносон улс оршин тогтож, єнєєгийн даяаршлын vед хєгжиж буй болон шинээр хєгжиж буй орнууд нь эрчимтэй хєгжиж дэлхийн эдийн засгийн єсєлтийн vндсэн зvтгvvр болсон ба ихээхэн хэмжээний хуримтлалыг бий болгосон байна. Дэлхийн эдийн засгийн одоогийн єсєлтийн 80 шахам хувийг шинээр хєгжиж буй болон хєгжиж буй орнууд хангаж байгаа, шинээр хєгжиж буй орнуудын алт, валютын нєєц нь 5 500 тэрбум доллар болсон мэдээ байна. Тийм учраас дэлхийн санхvv, эдийн засгийн системийг єнєєгийн нєхцєлд нь тохируулан єєрчлєх, шинээр хєгжсєн, хєгжиж буй орнуудад зохих байх суурийг эзлэх бололцоог хангаж єгєх асуудал зvй ёсоор тавигдаж байна .

Гvйлгээнд бэлэн мєнгийг бvтээгдэхvvн, vйлчилгээг vйлдвэрлэхгvйгээр ийнхvv ихээр оруулах нь мєнгєний ханшийн уналтыг бий болгох нэг vндсэн нєхцєл болдог бєгєєд энэ нь нєгєє талаас улсын єрийн дарамтыг багасгах нэг vндэс болдог байна.

Дэлхийн санхvvгийн хямрал нь жирийн иргэдийн хувьд яаж тусаж байгааг одоо авч vзье. Юуны ємнє иргэдээс банканд хадгалуулсан мєнгийг улсын зvгээс баталгаа гаргаж єгч байна. Европын хэмжээнд иргэддээ аль банканд мєнгєє хадгалуулсан байхаас vл шалтгаалан иргэний хадгаламжийн 100 000 евронд улсын зvгээс баталгаа єгч байна. Харин иргэд єєрийн ихээхэн хэмжээний хуримтлалыг томоохон компанийн vнэт цаас авч хадгалдаг уламжлал Европ, Америкт тогтоод удсан. Vvний шалтгаан гэвэл, єрнєдєд банкны хадгаламжийн хvv нь vнэт цаасны ашгийн хэмжээнээс ямагт ариа доогуур явж ирсэнтэй холбоотой байна. Гэтэл дэлхийн санхvvгийн зах зээл дээр бэлэн мєнгєний хомсдол vvсч, vнэт цаасны vнэ ихээр унаснаас жирийн хувьцаа эзэмшигчид ихээхэн хохирсон байна. Эдийн засагчдын бичиж байгаагаар єрнєдийн орнуудын зах зээлд vнэт цаасны vнэ дунджаар 2008 он гарснаас хойш 50%-иар унасан бол, шинээр хєгжиж буй орнуудын зах зээл дээр 60% унасан ажээ. Ийнхvv vнэт цаасны vнэ унаснаас vvдсэн иргэдийн хохирлыг нєхєх боломжгvй vлджээ. Vvний дvнд vнэт цаасанд хуримлалаа оруулж байсан хvмvvс хуримтлалаа алдаж, ядуурсан гэж хэлж болох юм.

Энэхvv хямрал нь дэлхийн баячуудыг тойроогvй бєгєєд тэдний эзэмшдэг компанийн хувьцааны vнэ буурснаас хєрєнгийнх нь vнэлгээ буурч, бас хадгаламжид ч хохирол учруулсан байна. Саяхан интернетийн arabianbuziness.com-д бичсэнээр арабын 50 баян хvн нийт 25 тэрбум долларын хохирол хvлээсэн гэж бичжээ.

Санхvvгийн хямралын улмаас улсын єрийн дарамт єсч байгаа нь бодит зvйл бєгєєд тvvнийг хэзээ нэгэн цагт тєлж барагдуулах ёстой. Тvvнийг тєлж барагдуулах vндсэн 3 арга байдаг гэж эдийн засагчид vздэг ажээ. Улс єрєє тєлєхийн тулд юуны ємнє тєсвийн зардлыг, эн тэргvvнд боловсрол, эрvvл мэнд зэрэг нийгмийн салбарын зардлыг багасгах, эсхvл иргэд, компаниудаас хураах татвараа нэмэх замаар тєсвийн орлогын шинэ эх vvсвэрийг бий болгох, эсхvл инфляцийг нэмэгдvvлэх замаар бодитойгоор тєлєх мєнгєний хэмжээг багасгах арга зам болно.

Дэлхийн хамгийн том эдийн засагтай 20 орны тєр, засгийн тэргvvн нарын 2008 оны 11 дvгээр сард Вашигтонд болсон уулзалтаар дэлхийн санхvv, эдийн засгийн хямралыг даван туулахад банк, санхvvгийн системийг ил тод болгож, олон улсын санхvvгийн зах зээлд vйлчлэх нэгдсэн журмыг бий болгож, мєрдvvлэх, хяналт тавих талаар тохиролцож, зарчмын шийдвэр гаргасан нь чухал ач холбогдолтой болов. Єєрєєр хэлбэл санхvvгийн хямралтай хамтаараа тэмцэж, хамтран ажиллах байж vндэсний эдийн засгаа аврахаар тохиролцсон тvvхэн шийдвэр болжээ. Цаашид энэ vйл явц vргэлжилж, 2009 оны 3 дугаар сарын 31-нд 20 орны удирдагчдын дараагийн уулзалтыг Лондонд хийж, хямралыг даван туулах чиглэлээр авах арга хэмжээний талаар тохиролцох ажээ. Авч хэрэгжvvлэх арга хэмжээний тєлєвлєгєєг уулзалтын наана нь сангийн сайд нарын хэмжээнд тохиролцох болно.

Дэлхийн санхvv, банкны системийг єєрчлєхдєє юуны ємнє Бреттен Буудын системийг буюу ОУВС, Дэлхийн Банкийг єєрчлєн шинэчлэх замаар хэрэгжvvлэхээр тєлєвлєж байна. Учир нь гэвэл, олон улсын санхvvгийн системд ОУВС-аас илvv энэ салбарт мэргэжсэн, судалгаа, мэдээлэл бvхий єєр байгууллага байхгvй байгаатай холбоотой байна. ОУВС нь дээр дурдсан чадваруудыг эзэмшиж байгаа боловч урьд ємнє тvvний эрх мэдлийн хэмжээ хангалтгvй байсан, хямралаас урьдчилан сэргийлэх vvрэг, бvтэц байгаагvй, тєсєв нь хангалтгvй байсан, эрх зvйн орчин нь дээрх асуудлаар тодорхойгvй байсан, ОУВС-д хийх єєрчлєлтийг Ж.Бушийн засгийн газар хоошлуулж байсан зэрэгтэй холбоотой байна. Мєн томоохон орнуудын тєв банкнуудын хамтын ажиллагааны албан ёсны бус механизм болох Санхvvгийн тогтвортой байдлын чуулга(Financial stability forum)-ыг єргєн ашиглахаар тохиролцжээ.

Дэлхийн санхvv, банкны системийн хямралыг гэтлэн давах талаар дэлхийн эдийн засагт нєлєє бvхий орнууд далайцтай арга хэмжээнvvдийг авч хэрэгжvvлж байгаа боловч хямрал сvvлийн саруудад бодит эдийн засагт нєлєєлж, эдийн засгийн идэвхи буурч, vйлдвэрvvд олноор зогсож, ажилгvйдэл єсч байна. ОУВС-аас саяхан гаргасан судалгаагаар 2009 онд дэлхийн нийт худалдааны хэмжээ -2%-иар буурч, эдийн засгийн єсєлт дэлхийн хэмжээнд +2,4% байх бол, АНУ-ын эдийн засгийн єсєлт -0,5%, Европын Холбоо 0%, Япон +0,4%, харин шинээр эрчимтэй хєгжиж буй орнуудын єсєлт +5,7% байх болно гэжээ . Хvлээгдэж байгаа vр дvн нь юуны ємнє одоогийн хямралыг хэр зэрэг хурдан гэтлэн давах, дэлхийн эдийн засаг, санхvv, банкны системд нєлєє бvхий орнууд зvгээс хэр зэрэг vр ашигтай хамтран ажиллаж чадахаас шууд хамаарах болно.